Suplement XVI

Przegląd zoologiczny, IX, 1970, 66-69

ICHTIOLOGIA – ICHTHYOLOGY

Heliotaktyzm młodych rybek jaskiniowych Anoptichthys jordani Hubbs et Innes

Heliotaxis of Juvenile Cave Fish Anoptichthys jordani Hubbs et Innes

RÓŻA GERTYCHOWA

Niewiele było prac odnoszących się do zachowania ryb wobec światła. Niektóre dane dowodzą, że intensywność światła ma wpływ na pionowe i poziome rozproszenie się ryb z rodziny Salmonidae (Hoar, Keenleyside i Goodall, 1957; Pinhorn i Andrews, 1963). Okazało się też, że reakcje na światło mogą się zmieniać z wiekiem ryb (Ali, 1959; Nikolsky, 1963). Hoar i Keenleyside stwierdzili, że świeżo wylęgłe łososie amerykańskie, Oncorhynchus nerka Walb. wykazują silną fotonegatywną reakcję, starsze płyną ku światłu, smolty chętnie przebywają w ciemności Ivlev (1960) zauważył, że karpie Cyprinus carpio L. starsze są mniej fotofilne niż młodsze.

Światło lub brak światła może wpłynąć na aktywność ryb. Jedna ze ślepych ryb z jaskiń Meksyku, Anoptichthys antrobius Alv. w warunkach dla siebie normalnych tj. w ciemności wykazuje aktywność arytmiczną, natomiast po pewnym czasie pobytu w warunkach oświetlenia zmiennego — dnia i nocy, aktywność jej przejawia tendencję okresowej zmienności. Odwrotnie Astyanax fasciatus mexicanus Filippi — ryba żyjąca w rzekach na powierzchni ziemi, spokrewniona blisko z Anoptichthys, charakteryzująca się aktywnością dobową, po pewnym czasie pobytu w stałej ciemności, zatraca normalną dla siebie rytmikę (Thinés, Wolff, Boucquey, Soffié, 1956.

Zwierzęta jaskiniowe są na ogół ujemnie nastawione do światła, jest to zupełnie oczywiste, gdyż w przeciwnym przypadku, opuściłyby środowisko podziemne. Dla niektórych mieszkańców jaskiń światło jest zabójcze. Np. Planaria jaskiniowa jest specjalnie czuła pod tym względem, wpływem światła gwałtownie się rozkłada, tak że nawet trudno ją fotografować. Fototaktyzm pozytywny odpowiada ogólnie zachowaniu się organizmu zwierzęcego w stosunku do światła, wypływa z reakcji na światło żywej protoplazmy i komórki. Jest to pierwotna właściwość uorganizowanej materii (Viaud, 1961). Fototaktyzm negatywny jest reakcją bardziej złożoną, jest przystosowaniem wyrażającym chęć zwierzęcia do usunięcia się z pola działania niemiłego bodźca. Podczas kiedy ogólną regułą dla zwierząt jaskiniowych jest fototaktyzm ujemny, istnieje szereg zwierząt, zyjących w jaskiniach obojętnych względem światła, reagują one jedynie wtedy, gdy intensywność światła przekracza pewien próg, tj. gdy staje się wyraźnie szkodliwa lub zabójcza. Do takich troglobiontów należą m. in. jaskiniowe ślepe ryby Anoptichthys hubbsi i A. antrobius (Breder i Rasquin, 1947). Tę obojętność wobec światła można uważać za wynik ewolucji regresywnej fototaktycznej.

Ślepe Anoptichthys jordani z jaskini Chica, okazy dorosłe, są słabo, ale negatywnie nastawione względem światła. Termopreferendum jest jednak u nich silniejsze od fototaksji, tzn. że gdy ryba ma do wyboru środowisko o temperaturze wyższej (oczywiście w tolerowanych granicach) oświetlone, przeciwko ciemnemu o niższej temperaturze, wybiera jasne (Breder i Gresser, 1941). Badania powyższe prowadzono w stawku doświadczalnym na polu, częściowo osłoniętym dachem – zbudowano sztuczną grotę, częściowo odkrytym, tak że w dni pogodne woda oświetlona była przez słońce.

Młode rybki chętniej przebywają i żeruj w zaciemnionym akwarium. Pewien hodowca amator (Anoptichthys jordani jest jedyną ze ślepych znanych ryb jaskiniowych, którą udało się rozmnożyć w niewoli) twierdził, że całkiem młode rybki potrzebują ciemności, pod wpływem światła dostają szoku. U tych rybek, na których prowadzono obecne obserwacje nie zauważono żadnych spontanicznych reakcji na światło, zupełnie prawidłowo rozwijały się i rosły w warunkach dobowych. Jedynie do odbycia tarła konieczne było tym rybom zupełne lub przynajmniej częściowe zaciemnienie.

Budowa uwstecznionego zarośniętego oka stopień zaniku pigmentu u Anoptichthys jordani przedstawia się niejednolicie, także jej reakcje na bodźce zewnętrzne wykazują duże różnice indywidualne (Breder i Gresser, 1941). Materiał hodowany od wielu pokoleń w akwariach, na takim przeprowadzono obecne badania, jest bardziej jednolity niż ryby łowione w jaskini.

Celem obecnych doświadczeń było zbadanie heliotaktyzmu dwutygodniowych Anoptichthys jordani, posiadających jeszcze oczy na powierzchni głowy. Rybki do badań brano z akwarium hodowlanego, zawierającego około 300 sztuk. W akwarium doświadczalnym o wymiarach 5 x 18 x 5 cm (wysokość wody) znajdowało się 20 rybek. Temperatura wahała się od się od 23-25°C. Połowa zbiornika była osłonięta z pięciu stron czarnym kartonem, druga wystawiona na działanie promieni słonecznych. Doświadczenia przeprowadzano w godzinach południowych, tak że słońce oświetlało wodę bezpośrednio, nie przez szybę. W równych odstępach czasu, osiem razy w ciągu minuty notowano ilość rybek znajdujących się w odsłoniętej połowie. Po 20 odnotowaniach przenoszono osłonę na drugą połowę zbiornika, aby uniknąć błędu spowodowanego przyzwyczajeniem sie rybek do danego terytorium. Doświadczenie powtarzano w ten sam sposób, z tą różnicą, że akwarium znajdowało się w cieniu, jedna jego połowa była jasna, druga zaciemniona jak poprzednio. Tabela zawierająca dane z 10 dni przedstawia procent rybek, znajdujących się w oświetlonej słońcem oraz jasnej części akwarium. Poszczególne liczby są sumą 20 notowań. Wykres został sporządzony na podstawie danych z tabeli.

Tabela

Doświadczenie Ilość rybek

i strona akw. w słońcu w jasności

1 prawa 54 122
lewa 54 85
2 prawa 47 112
lewa 53 127
3 prawa 93 110
lewa 62 142
4 prawa 66 98
lewa 43 122
5 prawa 98 69
lewa 39 123
6 prawa 39 98
lewa 56 131
7 prawa 76 136
lewa 63 147
8 prawa 63 67
lewa 65 96
10 prawa 50 76
lewa 61 126

Suma 1147 2233

% 14,34 27,91

Rybki żwawo pływały po zbiorniku i niektóre, dopłynąwszy do granicy między słońcem i cieniem, zawracały od razu, inne płynęły dalej po nasłonecznionej części, nawet aż do końca zbiornika po czym zawracały.

Jak z tabeli widać 14,43% rybek przebywało w nasłonecznionej części akwarium, 27,91% w jasnej ocienionej części akwarium, pozostałe 85,66% lub 72,09% w zaciemnionej. Obecne dane można porównać z wynikiem podobnych doświadczeń prowadzonych na rybach dorosłych, gdzie 37,7% ryb przebywało w nasłonecznionej części (Gertychowa in litt.)

Dorosłe Anoptichthys jordani, posiadające zdegenerowane oczy zapadnięte w głąb orbity i całkowicie zarośnięte, odczuwają wrażenia świetlne, a więc i pochodzące wprost od słońca, przy pomocy mózgu, oko ich jest kompletnie niewrażliwe na światło. Młode, do 3-5 tygodni życia, posiadają jeszcze oczy wrażliwe na światło (badania histologiczne Kählinga 1961), chociaż już zarośnięte, a dwutygodniowe mają oczy na powierzchni głowy, dlatego widocznie wykazują silniejszą wrażliwość na promienie słoneczne.

Summary

Behaviour of young 2 weeks old Mexican cave fish towards sunlight was studied in aquarium conditions. These blind fisch, when hatching are provided with eyes which later degenerate and are totally covered. The indyviduals observed had still eyes at the head surface. Allowed to choose between the darkened part of the aquarium and the sunny one, the fishes remained in, 85,66% fish remained in the dark; the light part being darkened, 72,09% chose the darkened side. In former observations done on adult specimens 37,7% remained in the sunny, 62,3% in the darkened part of the aquarium.

Literatura

Ali, M. A., 1959: The ocular structure, retinomotor and photo-behavioural responses of juvenile Pacific salmon. Can. J. Zool., 37: 165-996.

Breder, C. M., Gresser, E. B., 1941 a: Correlations between structural eye defects and behaviour in the Mexican blind Characin. Zoo- logica, N. Y. 26, 16: 123-132.

Breder, C. M., Gresser, E. B., 1941: Further studies on the light sensitivity and behaviour of the Mexican blind Characin. Ibd., 26:289-296.

Breder, C. M., Rasquin, P., 1947: Comparative studies on the light sensitivity of blind Characins from a series of Mexican Caves. Buli. Am. Mus. Nat. Hist., 89, 319.

Hoar, W. S., Keenleyside, M. H., Goodall, R. G., 1957: Reactions of juvenile Pacific salmon to light. J. Fish Res. Bd. Canada, 14: 815-830.

Ivlev, V. S., 1960: The distribution of yang fish in a gradient of light. Internat. Rev. Ges. Hydrobiol., 45: 567-579.

Kähling, J., 1961: Untersuchungen über Lichtsinn und dessen localisation bei den Hählenfisch Anoptichthys jordani H. a I. (Characidae). Biol. Zentralbl., 80: 439-451.

Nikolsky, G. V., 1963: The ecology of fishes., 44-56. London a. N. Y. Academic Press.

Pinhorn, A. T., Andrews, C. W., 1963: Etffect photoperiods on the reaction of juvenile Atlantic salmon. J. Fish Res. Bd. Canada, 20: 1245- 1266.

Viaud, G., 1961: Le sens dérmatoptique, mode primitif de photoréception, enyisagé spécialement chez les organismes aquatiques. Progress in Photobiol. Proceed. third Intern. Congress Photobiol., 1960.

Zakład Psychologii i Etologii Zwierząt UJ
w Krakowie

Gertychowa, R. The blind fish of Cueva Chica. Przegl. zool. 14, 1970, 292-301, 4 pis, 1 map. [In Polish, English summary]

— 297 —

ICHTIOLOGIA – ICHTHYOLOGY

Ślepe ryby z Cueva Chica
The Blind Fish of Cueva Chica

RÓŻA GERTYCHOWA

Meksykańska ryba Anoptichthys jordani Hubbs et Innes 1936 jest jednym z najbardziej interesujących zwierząt jaskiniowych, albowiem jej „wejście” w środowisko podziemne można obserwować obecnie. W rzekach Meksyku i w południowej części Stanów Zjednoczonych rybą powszechnie łowioną jest Astyanax fasciatus mexicanus Filippi 1853, jej bezpośrednia forma wyjściowa. Anoptichthys jordani różni się od niej zewnętrznie brakiem barwnika i ślepotą. W grotach niezbyt odległych od Cueva Chica, gdzie żyje A. jordani, znaleziono jeszcze dwa gatunki ryb ślepych, będących jakby jej dalszym stadium ewolucyjnym: A. hubbsi Alvarez 1947 z jaskini de Los Sabinos i A. antrobius Alvarez 1946 z Cueva del Pachon.

Rodzaj Anoptichthys stanowi specjalnie dogodny przedmiot badań, gdyż jako jedyna z dotąd znanych ryb jaskiniowych mnoży się łatwo w akwariach. Okazało się, że wszystkie trzy gatunki ślepych ryb należących do rodziny Characidae krzyżują się między sobą (potomstwo ich też jest ślepe), a także z Astyanax, posiadającym normalnie wykształcone oczy (Breder, 1943; Sadoglu, 1957). Wymienione gatunki nie różnią się widocznie ani genetycznie, ani etologicznie. W Cueva Chica znaleziono w stawku położonym najdalej od wejścia do jaskini Anoptichthys jordani ślepe i bezbarwne, Astyanax mexicanus ciemno ubarwione, z dużymi oczami oraz formy pośrednie (ryc. 1).

Ryc. 1. Anoptichthys jordani: 1 — okaz całkowicie bezbarwny, 2 — okaz w dużej części bezbarwny, 3 — okaz częściowo ubarwiony, 4 — Astyanax fasciatus mexicanus z Rio Tampaon (Breder et Gresser, 1941. Zoologica 26, Pl. I. fig. 1, Pl. II. fig. 33, Pl. III, fig. 5, Pl, IV. fig. 7

Wiliam Bridges (1940), jeden z pięciu biologów amerykańskich, biorący udział w pierwszej naukowej wyprawie do jaskini Chica, pisał z entuzjazmem: „O 1000 stóp od światła dziennego, głęboko w jaskini meksykańskiej, dwaj ludzie zanurzyli sieć w czarnej wodzie, reszta czekała, trzymając się krawędzi wapiennych skał. Sieć wyciągnięto nikt nie mówił wiele, bo trudno było coś powiedzieć…, niektóre ryby były białe, całkiem ślepe, niektóre miały maleńkie maleńkie uwstecznione oczy, a kilka oczy doskonale rozwinięte. Wszystkie pochodziły z tej samej sieci — pierwszy raz ktoś znalazł kompletną serię ryb, od ślepych jaskiniowych do normalnych, posiadających oczy. Oczy ryb stanowią same dla siebie niezmiernie ciekawe studium. horyzontalnie. Oczy podzielone horyzontalnie, jak u Anableps tetrophthalmus L., lub pionowo, jak u Dialommus juscus Clark, przyciągają wagę każdego biologa; podobnie jak oczy lub ich brak u Amblyopsidae, czy innych ślepych ryb Ameryki. Jak ryby trafiły do jaskiń? Co nastąpiło wcześniej, ślepota, czy życie jaskiniowe? Czy widzące ryby lub inni mieszkańcy jaskiń obecnie ślepi, tracą nie tylko wzrok, ale większość ze […]

[…] Zaraz po odkryciu Anoptichthys jordani specjalnie zainteresowano się zbadaniem jej oka i światłoczułości.

Breder i Gresser (1941) trzymali parę miesięcy ryby normalne z rzeki oraz ślepe pochodzące z jaskini w stawku doświadczalnym na polu. Część zbiornika była odsłonięta, porośnięta roślinami, nad drugą częścią zbudowano sztuczną grotę z desek nakrytych darnią. Do stawku dopływała woda strumykiem przez jaskinię. Wszystkie ryby i ślepe, i z oczami, przebywały w tej części zbiornika, gdzie woda była cieplejsza, bez względu na światło. W dnie słoneczne odkryta część miała wyższą temperaturę, tam znajdowały się wszystkie ryby, pomimo że ślepe A. jordani są nastawione względem światła wprawdzie słabo, ale negatywnie. W dni chmurne wszystkie ryby wchodziły do groty, ponieważ stamtąd wypływała woda nieco cieplejsza. Okazało się, że Astyanax (z oczami) nie unika ciemności, jeżeli towarzyszy jej wyższa temperatura. Oba gatunki na prąd wody reagują dodatnio, tzn płyną pod prąd.

Wzrok i reakcje na światło

Anoptichthys jordani wylęgają się z oczami całkiem normalnej wielkości w stosunku do ciała i wyraźnie ruchomymi. Po 24 godzinach od wylęgu w tęczówce pojawia się ciemnobrązowy barwik. Do dwóch tygodni życia oczy młodych ryb znajdują się normalnie na głowie i, jak wspomniano, są bardzo ruchliwe.

W miarę wzrostu ryby, oczy rosną niewspółmiernie wolno i poszczególne warstwy oka degenerują w różnym stopniu. Pięcio-, sześciodniowe Anoptichthys jordani mają oczy o połowę (52,6%) mniejsze niż pokrewne ryby z rodzaju Hemigrammus w tym samym wieku: źrenica jest 15 razy mniejsza; a soczewka 9 razy. U 10-dniowych rybek soczewka jeszcze bardziej jest zmniejszona, brak w jej tkance włókien, rogówka jest zmieniona, przednia komora oka zwężona, inne warstwy nie zmienione. U 28-dniowych cała gałka oczna z wyjątkiem soczewki powiększa się, ale źrenica zwęża się jeszcze bardziej, tkanka epitelialna wypełnia przednią komorę, otaczająca skóra obrasta warstwami rogówkę. W dalszym stadium, poszczególne warstwy oka degenerują więcej lub mniej, gałka oczna zapada w głąb orbity i zostaje pokryta grubymi warstwami skóry. W rezultacie oko dorosłych osobników otoczone osłonką barwika, leży głęboko pod skórą. Tego rodzaju degeneracja następuje u ryb hodowanych od wielu pokoleń w akwarium, na których przeprowadzali badania Kähling (1961), Kuhn i Kähling (1954), Lüling (1954). Badacze ci stwierdzili, że wrażliwość na światło u dorosłych ryb jest zlokalizowana w diencephalon. Breder i Gresser (1941) natomiast, mając materiał przyniesiony wprost z jaskini, utrzymują, że zdegenerowane oko jest wrażliwe na światło i zależnie od grubości tkanek pokrywających je, reakcja ryb na światło jest silniejsza lub słabsza.

Jak już wspomniano, materiał przyniesiony z jaskini okazał się bardzo niejednolity, jeśli chodzi o pigmentację i stan oka. Trafiały się ryby z różnie wykształconymi oczami, od oczu normalnych do zupełnie zanikłych. Były okazy całkiem lub jednostronnie ślepe, z oczami różnej wielkości i różnie grubo zarośniętymi. Pigmentacja, cecha niezależna od degeneracji oka, też była różna, od ciemnej, jak u ryb z rzek, przez stadia pośrednie, do zupełnie zanikłej. Po przeniesieniu z jaskini na światło, wszystkie ryby zachowywały się jak ślepe. Całą dobę pływały bezustannie i szukały pokarmu w sposób charakterystyczny dla ryb ślepych. Po pewnym czasie, te okazy, które miały oczy normalne, widocznie nauczyły się znaczenia obrazów wizualnych, bo zmieniły sposób zachowania się.

W ciągu sześciu lat pobierano czterokrotnie materiał z najniższego stawku w jaskini. Pierwsze dwa zbiory zawierały same ślepe i białe ryby, trzeci — ślepe, trochę pośrednich i z normalnymi oczami, ale słabą pigmentacją, czwarty — trochę więcej z oczami i pośrednią pigmentacją i ryby normalne, jak z powierzchni ziemi (Astyanax), ciemne i z oczami, typ nie spotykany w poprzednich odłowach. Dlatego wydaje się pewne, że istnieje stały nieregularny kontakt ryb jaskiniowych z rzecznymi, który zależy od stanu wysokościowego wód. Poprzez drobne zbiorniki i strumyki utworzone na pewien czas wody podziemne mogą się łączyć z najbliższą rzeką Tampaon (Breder, 1943).

W związku z uwstecznieniem oka i zmniejszeniem się jego wymiarów zachodzą zmiany w czaszce: następuje podział kości suborbitalnych drugiej i trzeciej, czasem występują nowe ośrodki kostnienia, powstają kości dodatkowe, ilość ich nie jest stała […]

[…] A. jordani. np: powierzchnia orbitalna u ostatniego gatunku jest prawie wolna od kubków smakowych, a u A hubbsi jest nimi całkowicie pokryta. Warto zaznaczyć, że jest to jeden z nielicznych przykładów ewolucji progresywnej spotykanej u troglobiontów. Kubki smakowe wewnątrz jamy ustnej wykazują nieznaczne różnice w budowie u poszczególnych gatunków. Ciałka zmysłowe różnych okolic ciała nie są jednakowe. W pysku tworzą małe brodawkowate wzgórki, na głowie są zrównane z powierzchnią naskórka, na tułowiu okolone rowkiem i rozpłaszczone szeroko, podobne do ciałek zmysłowych linii bocznej. Ogólny kształt powierzchni smakowych jest u wymienionych gatunków raczej stały. W miarę wzrostu liczby ciałek zmysłowych da się jednak zauważyć pewne translokacje całych powierzchni (Breder i Rasquin, 1943).

Dołki węchowe rozwinięte są u ślepych ryb bardzo dobrze. Breder i Rasquin, porównując narządy węchowe badanych ryb, stwierdzili różnicę w ilości fałdów (lamelek) węchowych w woreczku: Astyanax ma ich 8, A. jordani 7, A. hubbsi 5. Równocześnie ze zmniejszeniem ilości fałdów następuje spłycenie dołka. Trudno jest powiedzieć, jak te zmiany anatomiczne mogą wpływać na zmysł węchu. Zmniejszeniu głębokości dołka i ilości fałdów towarzyszy zwiększenie otworu wlotowego i poszerzenie klapy lejowatej okalającej go, co powoduje lepsze wystawienie wrażliwych części organu na działanie wchodzącej do niego wody. Histologicznych różnic w nabłonku nie znaleziono. Różnice w budowie tych narządów wskazują na ich redukcję; jeżeli chodzi o możliwość przepływu wody i wentylację narządu u poszczególnych gatunków, to można stwierdzić progresję.

Badano porównawczo zachowanie się wobec bodźców chemicznych: oślepionych Astyanax, A. jordani normalnych i z wypalonymi dołkami węchowymi, a także A. hubbsi. Reakcje wszystkich ryb na działanie substancji przyciągających są podobne; przy bodźcach odpychających, zauważono słaby wzrost czułości od Astyanax do A. jordani i A. hubbsi. Anosmatyczne A. jordani przy odpychających substancjach zachowują się prawie tak jak normalne, dłużej pamiętają miejsce, z którego rozchodziły się bodźce przyciągające. Samym smakiem wyraźnie gorzej orientują się co do kierunku, skąd pochodzi bodziec. Porównywano też (Humbach 1960) wrażliwość A. jordani i strzebli (Phoxinus laevis L.) na roztwory o różnych stężeniach. A. jordani reaguje na roztwory wodne o wiele słabsze, np. cukier gronowy strzebla wyczuwa do 10%, A. jordani do 0,005%; kwas octowy — strzebla do 15%, A. jordani do 0,0035, itd.

Zmysł dotyku na odległość

Badania w akwariach wykazały, że tak młode, jak dorosłe A. jordani przy wyszukiwaniu pokarmu kierują się zmysłem dotyku na odległość, tzn. wyczuwaniem drgań wody wywołanych przez poruszającą się zdobycz. Dochodzi do tego pamięć oraz zmysł chemiczny, który kwalifikuje pokarm. Zmysł orientacji na odległość ma w ogóle podstawowe znaczenie dla poruszania się ślepych ryb w przestrzeni.

Grobbel i Hahn (1958) przeprowadzili badania morfologiczne i histologiczne narządów linii bocznej A. jordani, porównując je z ogólnie przyjętym typem tych organów u ryb kostnoszkieletowych. Wzdłuż całego ciała przebiega u badanego gatunku kanał boczny, od głowy, aż do płetwy ogonowej, na głowie przechodzi w kanał skroniowy. Ku górze odbiega od niego kanał potyliczny, nie łączący się z systemem kanałów drugiej połowy ciała. Kanał skroniowy ku przodowi rozdwaja się na nad- i podoczodołowy. Od kanału potylicznego w dół odbiega kanał wieczkowy, przechodząc w żuchwowy, a skośnie od wieczkowego odgałęzia się gnykowy. Wolne dołki zmysłowe występują szczególnie licznie na głowie między kanałami i na wieczku skrzelowym. Na tułowiu zagęszczają się wzdłuż linii bocznej, występują na całym ciele, liczniej na stronie grzbietowej niż na brzusznej.

Pod względem histologicznej budowy ciałka zmysłowe nie wyróżniają się niczym. Wymienieni autorzy wyrazili przekonanie, że większej wrażliwości systemu linii bocznej Anoptichthys jordani, w porównaniu z rybami widzącymi, nie da się wytłumaczyć osobliwościami w jej budowie. Można przypuścić, że narząd ten posiada większą wrażliwość dzięki właściwościom wewnątrzmózgowym lub nerwów peryferycznych.

Zagadnieniem dotyku na odległość i działaniem systemu słuchowo-bocznego (acustico-lateralis) zajmowało się wielu biologów. Budowa linii bocznych ryb jest związana raczej z ich ekologią niż przynależnością systematyczną. Schwartz i Hasler (1966) badali metodą tresury sposób zachowania się ryby Umbra limi Kirt. wobec fal powierzchniowych. Chociaż nie żyje ona stale przy powierzchni wody, reaguje silnie na fale powierzchniowe, jeśli znajduje się w danej chwili nie głębiej niż 15 cm od powierzchni. Gdy za pomocą pipety spuszczano kroplę na wodę, ryba zwracała się i płynęła w kierunku bodźca. Dokładność w obieraniu właściwego kierunku zależała od kąta, pod jakim ryba była ustawiona do źródła drgań. Zwykle po uderzeniu pierwszej kropli, zwracała się dokładnie prostopadle do rozchodzących się koliście fal, następnie płynęła w obranym kierunku. Reakcje były silniejsze lub słabsze, zależnie od odległości padania kropel. Najdalsza odległość, z której ryby jeszcze reagowały, wynosiła 70 cm, najkrótszy czas między bodźcem a reakcją – 0,046 sek. Można sądzić, że w tym przypadku przyczyną reakcji była percepcja dźwięku. Umbra limi ma na głowie kanały krótkie, ale dobrze rozwinięte. Narządy zmysłowe owalne leżą w kanałach prostopadle do ich przebiegu i są około 6 razy większe niż wolne ciałka czuciowe. Prócz tego na głowie występują grupy narządów czuciowych powierzchniowo i w zagłębionych rurkach. Na tułowiu brak kanałów, grupy ciałek czuciowych owalnych znajdują się na powierzchni, ustawione nie liniowo, w jednych grupach prostopadle, w drugich równolegle do osi symetrii ciała. Innym obiektem badań (Schwartz, 1965) był Aplocheilus lineatus (Cuvier i Valenciennes). Ryba ta zdobywa pokarm na powierzchni wody, orientując się głównie wzrokiem. Pokarm podany na płytce szklanej na wodzie ryba usiłowała chwycić, chociaż nie poruszał wody. Doświadczenia z oślepionymi rybami, którym niszczono kolejno niektóre części systemu linii bocznej głowy, a także wolne ciałka zmysłowe, wykazały, że samym zmysłem dotyku ryba odczuwa drgania, nie ocenia jednak trafnie odległości i kierunku. Linie boczne głowy pozwalają jej na kierunkowe odbieranie fal, tak powierzchniowych, jak poprzecznych, i lokalizowanie ich źródła. Działając cienkim strumieniem wody, badano próg pobudliwości układu lateralnego. Najniższą szybkością, na którą zwierzę reagowało, była 1,6 mm/sek. Inne doświadczenie potwierdziło, że odczucie drgań wody pozwala rybie na reakcje kierunkowe. Ryba zamknięta w pudełku z wyciętymi oknami w bocznych ścianach, wypływała zeń przez okno położone najbliżej od miejsca padającej na wodę kropli. Aplocheilus lineatus posiada linię boczną ciała uwstecznioną. Pojedyncze wolne narządy na głowie są owalne, ustawione w grupach pod różnym kątem do osi symetrii ciała. Współdziałanie grup narządów położonych symetrycznie z dwóch stron głowy umożliwia rybie poznanie kierunku bodźca. Dijkgraaf (1934) i Kramer (1932) wykazali doświadczalnie, że ryby oślepione lokalizują źródło fal lepiej i z większej odległości niż płazy żyjące w wodzie.

Młode Anoptichthys jordani mają tylko wolne ciałka zmysłowe, specjalnie liczne w miejscach późniejszych kanałów. Poruszający się, żywy pokarm chwytają, czując wywołane przezeń wstrząsy wody (Lüling, 1954).

Słuch

Wydawanie dźwięków i słyszenie ryb zostało stwierdzone u wielu gatunków, a nawet wykorzystane do celów praktycznych; np. powtarzając w wodzie nagrane na taśmie głosy ryb, można je zwabić w wielkich ilościach na miejsce połowów. Odwrotnie, odtworzenie z taśmy głosu rekina, powoduje rozproszenie się ryb i ucieczkę z danej okolicy na kilka dni. Fakt, że ryby na ogół milkną w niewoli, utrudnia badania doświadczalne z tej dziedziny. Jednakże już w 1929 r. doświadczenia Stettera udowodniły, że ryby słyszą dźwięki: strzeble (Phoxinus laevis L.) o częstości 6000-16000 drgań na sekundę, sumiki (Ameiurus nebulosus Le Sueur) do 13000. Po operacyjnym usunięciu woreczka i buteleczki ryby głuchły. W ostatnich czasach okazało się, że ryby wysyłają i słyszą także ultradźwięki i że posługują się echolokacją. Nasuwa się pytanie, czy ślepe ryby jaskiniowe nie orientują się w przestrzeni przy pomocy echolokacji. Brak dotychczas badań, które rozwiązałyby to zagadnienie.

Anoptichthys jordani należą do grupy Ostariophyses, posiadającej aparat Webera, co mogłoby przemawiać za istnieniem u nich dobrze rozwiniętego słuchu. Badania Bredera (1943) wykazały, że struktura ucha podziemnych Characidae jest wyraźnie zdegenerowana, choć w mniejszym stopniu niż oka.

Von Frisch i Stetter (1932) badali reakcję na dźwięki strzebli pozbawionej labiryntu z równoczesnym wyłączeniem lub przy nietkniętym systemie linii bocznej; stwierdzili, że ryba po usunięciu słuchowej części labiryntu percypuje tylko dźwięki niskiej częstości, na skutek własności dotykowych skóry. Dźwięk określonej częstości nie jest niczym innym, jak wstrząsem rozchodzącym się w wodzie jak fala; ryba może go percypować nie tylko samym uchem. Podstawowe elementy zmysłowe — komórki czuciowe ciałek zmysłowych — linii bocznej i plamek zmysłowych w części środkowej ucha, są homologiczne i wykształcone według tej samej zasady. Tak jedne, jak drugie są wrażliwe na drgania rozchodzących się w ośrodku fal. Mimo pewnych uwstecznień w morfologii ucha nie jest przeto u Anoptichthys jordani wykluczone posługiwanie się sygnałami akustycznymi, sprawa ta wymaga jednak badań.

Reotaktyzm

Lüling (1954) badał reotaktyzm dorosłych Anoptichthys jordani. Wpuszczenie do akwarium strumienia wody chłodniejszej powodowało opuszczenie się ryb do dna i szukanie pokarmu oraz podpływanie do źródła strumienia wody. Na wpuszczenie wody cieplejszej ryby reagowały opuszczeniem się na dno, szukaniem, ale nie płynęły w kierunku prądu wody. Opisane reakcje na prądy dopływającej wody mają znaczenie biologiczne. W omawianej jaskini, w porze deszczów wdziera się do groty zimniejsza woda z powierzchni ziemi, niosąc cząstki pokarmu, który opada na dno w podziemnych stawkach. Hahn (1960) przypuszcza, że pozytywna reakcja Anoptichthys jordani na prąd wody jest zależna od wrażeń dotykowych, bez udziału systemu linii bocznej.

Siła prądu i temperatura ma wpływ na tę reakcję. Hofer (1908) i Wunder (1927) doszli do wniosku, że linia boczna jest receptorem reagującym na prądy wody. Hofer obserwował reakcje szczupaka na działanie regulowanych ilościowo uderzeń wody w różne okolice linii bocznej i łączył te te doświadczenia z operacyjnym wyłączaniem poszczególnych części narządu, przez przecinanie węzłów nerwowych i wypalanie zakończeń zmysłowych. Von Frisch i Stetter (1932) oraz Dijkgraaf (1934) przeprowadzili badania mające na celu oddzielną analizę działania ciałek czuciowych powierzchniowych i linii bocznej. Przecinając nerw twarzowy, metodą tresury badali reotaktyzm ryb. Zanikał on po wyłączeniu systemu linii bocznej. Odpowiedzi na prądy o małej średnicy były zaburzone przez zniszczenie wspomnianego narządu. Orientacja w prądach o szerokiej średnicy, zarówno widzących, jak oślepionych ryb, nie ulegała zahamowaniu przez całkowite obustronne wyłączenie tylko narządów linii bocznej.

Z przytoczonych badań wynika, że układ linii bocznych, informując rybę o kierunku prądów wody, wpływa na jej zachowanie się reotaktyczne, ale jako narząd dodatkowy o mniejszym znaczeniu. Główną rolę u oślepionych ryb odgrywa dotyk.

Aktywność

Z obserwacji wielu autorów opisujących zachowanie się Anoptichthys jordani wiadomo, że pływają one bezustannie bez okresów spoczynku. Ta aktywność nie jest równomierna przez całą dobę. Przeprowadzono badania porównawcze nad aktywnością Anoptichthys antrobius i Astyanax mexicanus. Za pomocą aktografu fotoelektrycznego notowano impulsy poruszających się ryb w w ciągu siedmiu okresów dobowych (Thinés, Wolff, Boucquey i Soffié, 1966). Okazało się, że u Astyanax w normalnych warunkach oświetleniowych dnia i nocy, średnia aktywności godzinnej jest niższa, niż u Anoptichthys w stałej ciemności (49 impulsów u Astyanax na 64 u Anoptichthys). Astyanax wykazał rytm dzienny charakteryzujący się dwiema fazami krótkotrwałej wzmożonej aktywności, a między nimi — dwoma okresami aktywności osłabionej. U Anoptichthys występuje aktywność arytmiczna.

Badano wpływ kilku czynników na aktywność: światła, żywności i grupy. Zmiana dnia i nocy jest decydująca dla obserwowanego rytmu u obu gatunków. Astyanax w stałej ciemności wykazuje rytm mniej wyraźny i podwyższoną aktywność, Anoptichthys w warunkach dnia i nocy przybiera schemat aktywności rytmicznej, z lekkim jej obniżeniem. Pobieranie pokarmu u obu gatunków wzmaga aktywność. Towarzystwo ryb w akwarium podwyższa aktywność u Astyanax, a hamuje u Anoptichthys, bez zmiany rytmu, względnie arytmiki. Wrażenia wzrokowe dostarczane rybie przez grupę tego samego gatunku podniecają ją do aktywności, gdy dla Anoptichthys obecność poruszających się osobników stanowi zwiększenie przeszkód, które należy ominąć.

Wyniki pozwoliły wyżej wymienionym autorom wysnuć następującą hipotezę: oba gatunki można by scharakteryzować przez określony potencjał energetyczny, który dzieliłby się na część przeznaczoną na zmianę miejsca i na regulację rytmu. W ten sposób tłumaczy się większą aktywność u formy nierytmicznej — Anoptichthys. Wydaje się, że aktywność Anoptichthys jordani wyglądałaby podobnie, a zachowanie się jej mogłoby się okazać bardziej plastyczne, ponieważ ten gatunek jest, ze wszystkich trzech gatunków Anoptichthys, najbardziej podobny do Astyanax, od którego pochodzą gatunki ślepe.

Summary

Between 1936 and 1947 three species of blind and pigment deprived fish, belonging to the new genus Anoptichthys Hubbs et Innes (Characidae) were discovered. These are: Anoptichthys jordani Hubbs et Innes 1936, from Cueva Chica, A. hubbsi Alvarez 1946, from the cave Los Sabinos, and A. antrobius Alvarez 1947, from Cueva del Pachon. The species form a group of cave-dwelling fish, in which the regression of various organs has been pronouncedly advanced.

Anoptichthys jordani is closely related to Astyanax fasciatus mexicanus Filippi 1853, a species caught commonly in the rivers, and regarded as its ancestral form. Studies of the populations of Anoptichthys jordani from Cueva Chica showed that they remain in steady though not regular territorial contact with populations of Astyanax.

The eyes of Anoptichthys jordani, sensible to light on hatching, degenerate within 6 weeks. As a result, in adult specimens a smali pigment surrounded vesicle invisible outside is being formed deeply in the eye orbit. Sensibility to light in adult fish is localized in diencephalon. The fish move about guided by distance touch sense. The acousticolateral system in its anatomy and histological structure does not deviate from similar organs in other Teleostei. Despite this fact Anoptichthys jordani have a far more developed touch-sense than the seeing fish. The same applies to the structure of gustatory cells, and chemical sense. Anoptichthys jordani swim without resting for 24 hours, and their activity is incomparably higher than that of seeing fish.

Literatura

Breder, C. M., 1943: Problems in the behaviour and evolution of a species in blind cave fish. Trans. New- York Acad. Sc. 5: 168-176.

Breder, C. M., Gresser, F. B., 1941: Further studies on the light sensitivity and behaviour of the Mexican blind characin. Zoologica, 26: 289- 296.

Breder, C. M., Rasquin, P., 1947: Comparative studies in the light sensitivity of blind characins from a series of Mexican caves. Bull. Am. Mus. Nat. Hist., 89: 319.

Breder, C. M., Rasquin, P., 1943: Chemical sensory reactions in the Mexican blind characins. Zoologica, 28: 169-200.

Dijkgraaf, S., 1934: Untersuchungen über die Funktion der Seitenorgane am Fischen. Zeit. f. vergl. Physiol., 20: 162-214.

v. Frisch, K., Stetter, H., 1932: Untersuchungen über den Sitz des Gehörsinnes bei der Erlitze. Zeit. f. vergl. Physiol, 17: 687-801.

Bridges, W., 1940: The blind fish of La Cueva Chica. Bull. New- York Zool. Soc: 75-97.

Grobbel G., Hahn G. (1958). Morphologie und Histologic der Seitenorgane des augenlosen Hohlenfisches Anoptichthys jordani im Vergleich zu anderen Teleosteern. Zeit. Morph. Oecol., 47: 249-266.

Hann, G., 1960: Ferntastsinn und Strömungssinn beim augenlosen Hohlenfisch Anoptichthys jordani H.u.I. im Vergleich zu einigen anderen Teleosteern. Naturwissensch., 47: 611.

Hubbs, C. L., Innes, W. T., 1936: The first known blind fish of the familie Characidae, a new genus from Mexico. Oce. Pap. Mus. Univ. Michigan, 342: 1-7.

Humbach, I., 1960: Geruch und Geschmack bei den augenlosen Hohlenfisch Anoptichthys jordani Hubbs u. Innes und Anoptichthys hubbsi Alvarez. Naturwiss., 47 : 551.

Ingrid de la Motte, 1964: Untersuchungen zur Vergleichen der Lichtempfindlichkeit geblendeter Fische. Zeit. f. vergl. Physiol., 49 : 58-90.

Kahling, J., 1961: Untersuchungen iiber Lichtsinn und dessen Lokalisation bei dem Hohlenfisch Anoptichthys jordani H.u.I. (Characidae). Biol. Zentralbl., 80: 439-451.

Kuhn, O., Kahling, J., 1954: Augenriickbildung und Lichtsinn bei Anoptichthys jordani H.u.I. Experientia. 10: 385-388.

Lüling, K. H., 1954: Untersuchungen am Blindfisch Anoptichthys jordani H. u. I. (Characidae). II. Beobachtungen und Experimente an Anoptichthys jordani zur Prüfung der Einstellung zum Futter, zum Licht und zur Wasserturbulenz. Zool. Jahrb. Abt. allg. Zool. Physiol., 65: 9-42.

Sadoglu, P., 1957: Mendelian inheritance in the hybrids between the Mexican blind cave fishes and their overground ancestor. Verhandl. Deutsch. Zool. Gesell., Graz: 432-439.

Schwarz, E., Hasler, A. D., 1966: Superficial line sense organs of the Mudminnow (Umbra limi). Zeit. f. vergl. Physiol., 53: 317-327.

Schwartz, E., 1965: Bau und Funktion der Seitenlinie des Streifenhechtlings (Aplocheilus lineatus Cuv. a. Val.) Zeit. f. vergl. Physiol., 50: 55-87.

Thinés, G., Wolff, F., Boucquey, F., Soffié, M., 1966: Étude comparative de l’activité du poisson cavernicole Anoptichthys antrobius (Alvarez) et de son ancêtre epigé Astyanax mexicanus (Filippi). Ann. Soc. Royal. Zool. Belg., 96: 61-115.

Zakład Psychologii i Etologii Zwierząt UJ
w Krakowie .

* *

STUDIES ON THE ETHOLOGY AND SPACE ORIENTATION OF THE BLIND CAVE FISH ANOPTICHTHYS JORDANI HUBBS ET INNES 1936 (CHARACIDAE) R. Gertychowa: Folia biologica, Kraków, 1970, 18,9-69. Uniwersytet Jagielloński, Kraków, Poland)

Róża Gertychowa — Katedra Psychologii i Etologii Zwierząt „Badania nad etologią i orientacją przestrzenną ślepych jaskiniowych ryb Anoptichthys jordani Hubbs et Innes (1936) (Characidae)”

SUMMARY

The Mexican cave fish Anoptichthys jordani, which grows well and multiplies in the aquarium, makes a convenient subject of study. This blind fish behaves in the aquarium like fishes with normally developed eyes; it swims briskly avoiding obstacles and easily finds its food. The bahaviour of various age towards different aspects of their surroundings was studied. Special attention was paid to the perception of objects at a distance, memory, and the process of learning. The experiments in which the fishes swam through lattices constructed of strings varying in thickness from 2 to 0.06 mm showed that the thicker and smooth strings were perceived better, but even the thinnest of those used were still sensed by the fishes. When swimming, these fishes make vibratory movements of the body, thus setting up waves which, reflected from different objects, are received by the lateral-line system and inform the fish about the surroundings. Moreover, the fish learns the topography of the terrain and senses the distance and space. The fishes examined learned the position of a jar with food and remembered its measurements for 6 to 9 days. Training in horizontal and vertical mazes demonstrated that they remember the place of entrance, distance, direction, and angle at which they must turn and showed that they find their way sooner than eyed fishes. They are capable of repeating faultlessly a route once covered in the opposite direction. They sense moving live food at a distance of 3 — 5 cm. The chemical sense plays an important part in their sorting of food and perception of the course of companions. The fishes under study show a positive tigmotaxis, which is manifested by their swimming frequently along the walls of the aquarium. They bump less against the walls than against other objects and in moving water than in still water, which may be explained by their ecological conditions. In addition, the reaction of these fishes to the sun’s rays and ultraviolet rays was examined and found to be slightly negative. The results of this of this study show that the ethology of blind fishes is strongly connected with the ecological conditions occuring in caves.

STRESZCZENIE

R. Gertychowa: Badania etologii i orientacji przestrzennej ślepej ryby jaskiniowej Anoptichthys jordani (Characidae).

Jaskiniowa ryba meksykańska Anoptichthys jordani hodująca się dobrze i mnożąca w akwariach przedstawia dogodny obiekt badań. Te ślepe ryby zachowują się w akwariach podobnie jak ryby z normalnie rozwiniętymi oczami, pływają żwawo wymijając przeszkody oraz łatwo wyszukują pokarm. Badano zachowanie się ryb w różnym wieku wobec różnych czynników otoczenia. Specjalną uwagę zwrócono na wyczuwanie przedmiotów na odległość, pamięć oraz proces uczenia się. Doświadczenia, w których ryby przepływały przez kraty zbudowane z prętów różnej grubości, od 2 do 0,06 mm średnicy wykazały, że lepiej są wyczuwane pręty grubsze i gładkie, ale nawet najcieńsze ze stosowanych, ryby zawsze wyczuwają. Płynąc wykonują wibrujące ruchy ciała i powodują fale, które odbite od przedmiotów są wyczuwane przez linię boczną i orientują rybę w otoczeniu. Dochodzi do tego uczenie się topografii terenu i odczuwanie oddalenia i przestrzeni. Ryby uczyły się położenia słoja z pokarmem i przez 6 do 9 dni pamiętały jego wymiary. Tresura w labiryncie poziomym i pionowym wykazała, że ryby pamiętają miejsca wejścia, odległosć kierunek kąt pod jakim należy skręcić oraz orientują się szybciej niż ryby widzące. Raz przebytą trasę potrafią powtórzyć bezbłędnie w odwrotnym kierunku. Żywy ruchomy pokarm wyczuwają z odległości 3 do 5 cm. Zmysł chemiczny odgrywa ważną rolę przy klasyfikowaniu pokarmu i wyczuwaniu zachowania się towarzyszy. Ryby wykazują tigmotaktyzm dodatni, co przejawia się częstym pływaniu wzdłuż ścian akwarium; na ściany wpadają rzadziej, niż na inne przedmioty, rzadziej w wodzie ruchomej, niż spokojnej, co można tłumaczyć warunkami ekologicznymi. Dodatkowo zbadano reakcję na promienie słoneczne i UV; jest ona słabo ujemna. Wyniki pracy wykazały bardzo silne powiązanie etologii ryb z warunkami ekologicznymi panującymi w jaskini.

СОДЕРЖАНИЕ

Р. Гертыхова: Исследования этологии и пространственной ориентации слепой пещерной рыбы Anoptichthys jordani (Characidae).

Мексиканская пещерная рыба Anoptichthys jordani легко выращиваемая и легко размножающаяся в аквариумах представляет собой удобный объект для исследований. Эти слепые рыбы ведут себя в аквариумах так же как нормальные рыбы с нормально развитыми глазами, плавают легко обходя преграды и без труда находят пищу. Исследовалось поведение рыб разного возраста в присутствии различных факторов внешней среды. Особое внимание было обращено на способность этих рыб ошущать предметы, находящиеся на разном расстоянии, на их память и процесс обучения. Благодаря опытам, во время которых рыбы проплывали сквозь решётку, построенную из прутьев разной толщины, от 2 до 0,06 мм в диаметре, обнаружено, что рыбы лучше ошущают толстые и гладкие прутья, но что самые тонкие из применяемых в опытах прутья все же ощущаются этими рыбами. Плавая, рыбы производят телом вибрирующие движения, благодаря чему образуются волны, которые, отбиваясь от предметов, становятся ощущаемыми боковой линией рыбы и она ориентируется в пространстве. Исследовалась способность рыб к изучению топографии среды, способность чувствовать расстояние и пространство. Рыбы изучали положение банки с пищей и через 6 — 9 дней помнили её размеры. Дрессировка в горизонтальном и вертикальном лабиринте показала, что рыбы помнят, где находится вход расстояние, направление и угол, под которым следует повернуть и ориентируются быстрее, чем зрячие рыбы. Пройдя один раз в определённом направлении они безошибочно возвращаются таким же путём. Живую подвижную пишу рыбы ошущают на расстоянии от 3 до 5 см. Хорошо развита чувствительность к химическим веществам, она играет большую роль при классификации рыбами пищи и поведения соседних особей. Рыбы обнаруживают положительный тигмотактизм, что проявляется в частом передвижении вдоль стенок аквариума, на стенки наталкиваются реже, чем на другие предметы, реже в подвижной воде, что можно объяснить экологическими условиями среды. Дополнительно исследована реакция на действие солнечных и UV лучей, она слабо отрицательная. Результаты исследований указывает на существование очень сильной связи между этологией рыб и экологическими условиями, господствующими а пещере.

* *

Majlert, Z., Wojtusiak, R. J. 1976. Bioakustyka etologiczna w Polsce. [Ethological bioacucoustics in Poland], Prz. zool., 20: 49-59.

„Innym przykładem badania aktywności głosowej była praca magisterska, wykonana w 1970 r. przez S. Kossak (1973) nad głosami ryb akwariowych, akarów (Hemichromis bimaculatus Gill). Autorka wyróżniła 3 typy głosów wydawanych w różnych sytuacjach, wyznaczyła maksimum aktywności głosowej przy oświetleniu 150-200 luksów oraz spadek aktywności głosowej i ruchowej w wypadku ciemności lub oświetlenia powyżej 9000 luksów. Dla zilustrowania pracy do druku dodano oscylogramy wykonane przez Z. Majlert i J. Wojtusiaka (ryc. 3). Częstotliwość głosów, obliczona z oscylografu, wahała się od się od 160 do 9700 Hz. Nagraliśmy także (Z. Majlert, R. J. Wojtusiak) („NAGRA”) głosy innych ryb akwariowych, skalarów, Pterophyllum eimekey Ahl., u których wyróżniono kilka rodzajów głosów. Zarejestrowaliśmy też („NAGRA”) i wyróżniliśmy 2 rodzaje głosów, o częstotliwości 160-8000 Hz u ślepych ryb meksykańskich (Anoptichthys jordani Hubbs et Innes), nad którymi prowadziła obserwacje w naszym Zakładzie dr Róża Gertychowa (1970).”

Linki:

http://akwa-mania.mud.pl/ryby/ryby/rybya/Astyanax%20jordani.html

http://akwa-mania.mud.pl/archiwum/a9-10/a9-10,2.html#3

http://141.213.232.243/bitstream/2027.42/56781/1/OP342.pdf

http://repositories.tdl.org/ttu-ir/bitstream/handle/2346/12680/31295008613043.pdf?sequence=1

http://www.nanfa.org/articles/acastya.shtml

http://interesdom.ru/articles.php?article_id=356&rowstart=1

http://akwarystyka.frix.pl/cytuj-post/115246/521209?t=fe7744b16088d5dff8f572dec8b34e9a

http://pdf.usaid.gov/pdf_docs/PNRAA641.pdf

http://chch.sk/dans/akvaristicka.literatura/Stanislav%20Frank%20-%20Akvaristika.pdf

http://www.conabio.gob.mx/institucion/proyectos/resultados/InfH112.pdf

https://researchspace.auckland.ac.nz/bitstream/handle/2292/2572/02whole.pdf?sequence=11