Suplement LXIII

Kosmos: Biologia, t. 20, 1971, s. 599-601

KRONIKA NAUKOWA

НАУЧНАЯ ХРОНИКА
Анджей Бачевски, Марек Липински — Рыбы в мантийной полости кальмаров — случайность или биологическое сообщество?

 

RYBY W JAMACH PŁASZCZOWYCH KALMARÓW – PRZYPADEK
CZY ASOCJACJA BIOLOGICZNA?

W roku 1948 P. H. Fischer opisał ciekawe zjawisko występowania ryb i skorupiaków w jamach płaszczowych kalmarów. W pracy swojej podaje on, że nie napotkał wcześniejszych wzmianek w tej sprawie. Rzeczywiście w dostępnej nam literaturze nie znaleźliśmy żadnej pozycji na ten temat do roku 1943. W roku 1944 Grivet nawiązał do publikacji Fischera dając równocześnie zupełnie odmienną interpretację opisywanych faktów. Wyjaśnienia Griveta zbliżone są do wniosków naszej pracy, ale wyrażone raczej w formie przypuszczeń nie popartych bezpośrednią obserwacją i szczegółowszą analizą spornych punktów zagadnienia (p. punkty 1 — 8 na str. 600 i 601). Zdanie Griveta powtarza w tej samej formie Castellanos (1967).

Ponieważ w dniach 5.IV. — 10.V.1971 r. znajdowaliśmy niejednokrotnie ryby w jamach płaszczowych kalmarów, przy czym poczyniliśmy szereg obserwacji, możemy (jak się zdaje) częściowo wyjaśnić zjawisko opisane przez Fischera.

Praca jego dotyczy kalmarów kilku gatunków, z przewagą Loligo subulata (Lamk., (1799). Zwierzęta znajdowane w jamach płaszczowych tych kalmarów należały do następujących gatunków:

a) Trachurus trachurus L., 1758
b) Pleuronectes sp.
c) Mullus surmulatus L., 1798
d) Munida bamffia (Penn., 1777) — Crustacea.

Fischer znajdował ryby (a, b, c) zawsze w jednej pozycji: głową zwrócone w kierunku dna jamy płaszczowej, zawsze w dobrym stanie (świeże), przy czym zajmowały całą długość jamy płaszczowej, występowały pojedynczo (z 1 wyjątkiem).

Częstość występowania ryb obejmowała średnio 4% przebadanych kalmarów. W jednym z przypadków ciało ryby w znacznym stopniu zredukowało jajnik kalmara. (Fischer ma na myśli niedorozwój jajnika kalmara, spowodowany jak przypuszcza, przez ucisk ciała ryby na ten organ).

Wiadomo (fakty udokumentowane przez Fischera), że młode ostroboki (Trachurus trachurus) towarzyszą meduzom w rodzaju Rhizostoma, a ryby — piloty (Naucratea ductor L. 1758) należą do rodziny Carangidae, do której należy też T. trachurus. Rodzina Carangidae zdradza więc tendencję do tworzenia asocjacji.

Z tych danych Fischer wyciągnął następujące wnioski:

1) przebywanie ryb w jamie płaszczowej kalmarów jest przypadkiem jednostronnej symbiozy (komensalizmu), a utworzenie tej asocjacji ma charakter biologiczny i jest wynikiem procesów koadaptacji;

2) asocjacja ta tworzy się „od czasu do czasu”, jednak redukcja jajnika kalmara świadczy, że może ona być długotrwała;

3) jest możliwe, że ostroboki towarzyszą kalmarom;

4) stada kalmarów przebywają w środowisku, w którym spotyka się też Pleuronectes sp. (? — M. L.)

Nasze wyniki były następujące: badano 3 gatunki kalmarów: Loligo vulgaris Lamk., 1798; L. forbesi Ststr., 1856; Todarodes sagittatus Lamk., 1798. Przebadaliśmy ogółem około 200 kalmarów. Kalmary nasze pochodziły z połowów przedsiębiorstwa „Odra” w Świnoujściu i łowione były prawdopodobnie na wschodnim Atlantyku w rejonie Maroko — Kanał La Manche.

W jamach płaszczowych tych kalmarów znaleźliśmy ogółem około 100 ryb.

Wyniki ujmuje tabela 1

 Tabela

Gatunek kalmara  Przeć, dor-  Gatunek ryby znalezionej     ilość ryb     Przeć.        Średnia
.                         salna dł.  w jamach płaszcza kalmarów    danego    w 1 jamie   długość
.                          płaszczy                                             gatunku   płaszczowej   ciała ryby
.                          kalmarów                                              (ogółem)
.                             (M.L.)

Loligo vulgaris    33 cm   Decapterus rhonchus   
(około 70 sztuk)                   (St. Hilaire, 1809)                 2            1            23 cm

.                              jw.    Pagellus acarne  
.                                (Risso, 1826)                     8          1—2             14 cm

.                               jw.    Boops boops L. 1758                5           2               14 cm

.                              jw.    Scomber colias Gmelin, 1788        1           1               21 cm

.                               jw.    Dentex canariensis 
.                               Steindachner. 1881                 1           1               17 cm

Loligo forbesi      30 cm   Argentina sphyraena L. 1758        1          1                16 cm
(około 130 sztuk)
.                                    jw.      Dentex macrophthalmus
.                                                 (Bloch, 1791)                   1           1                13 cm

.                                   jw.        Macroramphosus sp.          ok. 80       3—4 do 75           11 cm

Todarodes sagittatus  30 cm  Gadus esmarki Nilsson, 1885        1          1                11 cm
(1 egz.)
.                                   jw.   Gadiculus thori   
.                                             (Schmidt, 1913)                   1           1                8 cm

Nie zanotowano w tabeli występowania dwóch gatunków ryb w jednej jamie płaszczowej, choć wypadki takie były częste — np. Scomber colias i Boops boops znaleziono razem. Brak dokładniejszych informacji ilościowych w tabeli spowodowały warunki, w jakich dokonywano analiz: niemożliwe było nawet dokładne określenie liczby kalmarów z rybami w jamach płaszczowych.

Także Dentex macrophthalmus był znaleziony w towarzystwie trzech ryb z rodzaju Macroramphosus. Dane nt. Todarodes sagittatus dotyczą jednego osobnika – razem w jamie płaszczowej znaleźliśmy oba wymienione gatunki ryb. Cechy ryb i warunki w jakich je znajdowano odpowiadały w pełni podanym przez Fischera.

Dane te, jak i szereg lepiej dzisiaj ugruntowanych faktów z biologii kalmarów pozwalają w całości zakwestionować wnioski Fischera.

1. Wymienione gatunki ryb są prawie wyłącznym pokarmem dużych kalmarów z gat. Loligo vulgaris z wód afrykańskich (Lipiński, 1970). Rzadko się zdarza, aby dorosłe zwierzę tworzyło asocjację ze zwierzętami (dorosłymi), które służą mu za pokarm.

2. Kalmary są zwierzętami o bardzo gwałtownej reakcji ataku — i o doskonale wykształconych organach rozpoznawania zdobyczy. Fischer pisze, że o ile można założyć, że dla ryby asocjacja ta może być korzystna, o tyle dla kalmara — nawet szkodliwa.Trudno sobie więc wyobrazić takie bodźce adaptacyjne, które zniwelowałyby utrwalony nadzwyczaj silnie mechanizm ataku u kalmara.

3. Nie sposób sobie wyobrazić odżywiania się ryb, zwróconych otworem gębowym w stronę dna jamy płaszczowej; ujście wszelkich gruczołów i organów kalmara znajduje się zazwyczaj na wysokości płetwy odbytowej ryby.

4. Przemiana materii u kalmarów jest bardzo intensywna — nie można wykluczyć  szkodliwego działania na ryby jej produktów.

5. Skład gatunkowy naszych prób dowodzi, że opisywane zjawisko nie dotyczy tylko ryb o tendencjach do tworzenia asocjacji (wspólnot) z innymi zwierzętami — jak to sugeruje Fischer.

6. Nie można, jak się zdaje, przyjąć, że asocjacja typu 3 — 4 do 7 osobników Macroramphosus sp. plus 1 kalmar przynosi korzyści którejkolwiek ze stron. 5 osobników Macroramphosus całkowicie blokuje funkcje jamy płaszczowej kalmara o ML — 30 cm — a 7 wypełnia ją w 100%.

7. Nie wydaje się możliwe istnienie asocjacji typu Scomber colias + Boops boops + kalmar. Scomber colias jest rybą typowo pelagiczną — natomiast Boops boops jest rybą przydenną. Jak widać z podanych faktów — nie jest to wypadek odosobniony.

8. Ławice kalmarów, jako zwierząt pelagicznych zasadniczo nie stykają się ze strefą życia ryb dennych — a więc mało prawdopodobna jest asocjacja Pleuronectes sp. — kalmar.

Jakie wobec tego przyjąć wytłumaczenie obserwowanego zjawiska? Obserwacje w morzu (Baczewski, (1971) dowodzą, że po wyciągnięciu na pokład włoka — ryby i inne zwierzęta wpełzają do jamy płaszczowej unieruchomionych kalmarów, bowiem umożliwia to im przeżycie przez jeszcze pewien czas. W jamie płaszczowej kalmarów zawsze pozostaje nieco wody — a wiadomo, że „hydro-tropizm” ryb jest wyraźnie dodatni.

Całe zjawisko jest więc całkowicie przypadkowym efektem przedśmiertnych reakcji zwierząt, wyciągniętych już na pokład statku. Możliwe jest też, choć wydaje się mniej prawdopodobne, że martwe ryby wpadają do jam płaszczowych kalmarów podczas wyciągania włoka na pokład. Zbyt wiele prawidłowości obserwuje się tutaj: jeden kierunek zwrócenia ciał ryb w jamie płaszczowej, fakt, że zwierzęta są najczęściej nieuszkodzone, itp. Takie wyjaśnienia wydają się nam przekonujące co oczywiście może okazać się jeszcze sądem zbyt subiektywnym.

Uwaga. Podczas dokonywania pomiarów kalmarów na jednym z osobników (Loligo vulgaris) znaleziono pasożytniczego równonoga z rodzaju Nerocila. Był on głęboko wdrążony w nasadę płetw kalmara (wentralnie) w ich części proksymalnej. Rozpatrywanie niewątpliwie ciekawych implikacji fizjologicznych tego faktu nie należy już do niniejszej pracy.

Andrzej Baczewski
Marek Lipiński

 

LITERATURA

[1] Fischer P. H. — Poissons et Crustaces trouves dans la cavite palleale de Calmars, Bull. Soc. Zool. Franc, 68, 107—110, 1943.

[2] Grivet J. — Hótes de la cavité palléale de calmars, Bull. Soc. zool. France, v. 69:163—167, 1944.

[3] Castellanos Z. J. A. de — Contribución al estudio biológico de Loligo brasiliensis Bl., Bol. Ins. de Biol. Mar. No 14, 36 pp., 1987.

[4] Lipiński M. R. — Odżywianie się dwóch typów ekologicznych głowonogów na przykładzie Loligo vulgaris i Sepia officinalis varietas hierredda (Rang) a fauna ich siedlisk (region — szelf Afryki Zach.), praca magisterska, Uniwersytet Warszawski, Warszawa, 77 pp., 1970

[5] Baczewski A. — Sprawozdanie z rejsu m/t „Wieczno”, 15.11. — 20.IV.1971 (w druku), Morski Instytut Rybacki, do użytku wewnętrznego, 1971.

[6] Klimaj A., Rutkowicz St. — Atlas ryb Płn. Atlantyku, Wyd. Mor., Gdańsk. 1970.