Suplement LXIV
Acta Academiae Agriculturae ac Technicae Olstenensis:
Protectio Aquarum et Piscatoria, No 16, Ann. 1988, s. 55-65
Katedra Rybactwa
Janusz Guziur
CHARAKTERYSTYKA MAŁYCH ZBIORNIKÓW WODNYCH
ORAZ MOŻLIWOŚCI ICH RYBACKIEGO ZAGOSPODAROWANIA
V. Nieużytki poeksplotacyjne surowców mineralnych *
* Praca wykonana w ramach tematu budżetowego uczelni 06.04.510
Streszczenie
Scharakteryzowano różne rodzaje nieużytków poeksploatacyjnych surowców mineralnych: piasek, żwir, glinę, torf, kamień budulcowy itp., określono skład ich ichtiofauny, naturalne zdolności produkcyjne (kg.ha-¹), a także możliwy kierunek zagospodarowania rybackiego (sportowo-wędkarski i hodowlano-produkcyjny). Do najżyźniejszych wyrobisk mineralnych (80 — 150 kg.ha-¹) zaliczono część dołów potorfowych i średnio żyznych glinianek (20 — 80 kg.ha-¹) — większość torfianek i glinianek, zaś do najuboższych wyrobisk (poniżej 20 kgha-¹) — piaskarnie, żwirownie, kamieniołomy, silnie zeutrofizowane glinianki i kwaśne torfianki oraz pozostałe wyrobiska mineralne.
W większości tych nieużytków poeksploatacyjnych istnieją pełne lub ograniczone możliwości zagospodarowania rybackiego, zwłaszcza na potrzeby wędkarstwa i rekreacji.
Janusz Guziur
CHARACTERISTICS OF SMALL WATER BODIES AND POSSIBILITIES OF
THEIR FISHERY MANAGEMENT
V. UNUSED WATERS FORMED AFTER EXTRACTION OF MINERALS
Summary
A characteristic is given of various water bodies formed after extraction of mineral materials (sand, gravel, clay, peat, stones etc). Composition of the ichthyofauna and natural productive possibilities (kg.ha-¹) of these waters were assessed as well as possible methods of fishery management (sport fishing, fish farming). The most fertile waters are those formed after peat (80 — 150 kg.ha-¹) and clay (20 — 80 kg/ha) extraction, the least fertile those formed after minerał extraction i. e. sand, gravel, stone etc. (below 20 kg.ha-¹). Strongly eutrophic clay reservoirs and acidic peat waters were also of low fertility.
Most of these waters are not used although it is possible to subject them to fishery management, especially for sport fishing and recreation.
Я. Гузюр
ХАРАКТЕРИСТИКА МАЛЫХ ВОДОЕМОВ И ВОЗМОЖНОСТИ ИХ
РЫБОХОЗЯЙСТВЕННОГО ОСВОЕНИЯ
V. ВЫРАБОТКИ ПОСЛЕ ЭКСПЛУАТАЦИИ МИНЕРАЛЬНОГО СЫРЬЯ
Краткое содержание
Дали характеристику различного рода выработок после эксплуатации минерального сыра (песок, гравий, глина, торф, строительный камень и т.п.), определили состав их ихтиофауны, естественную продуктивность (кг.га-¹), а также возможные направления рыбохозянственного освоения (товарное рыбоводство, спортивное рыболовство). К наиболее продуктивным водоемам этого типа (80 — 150 кг.га-¹) отнесли часть выработок после эксплуатации торфа и глины, к промежуточной группе (20 — 80 кг.га-¹) — большинство торфяных и глиняных выработок, а к наименее продуктивным (ниже 20 кг.га-¹) — песчаные и гравийные карьеры, каменеломы, сильно эвтрофизированные глиняные выработки, кислые торфяные ямы и остальные минеральные выработки.
В большинстве рассматриваемых водоемов существуют полные или ограниченные возможности рыбохозяйственного освоения, особенно для нужд спортивного рыболовства и отдыха.
Wstęp
Intensywny rozwój przemysłu i eksploatacji złóż mineralnych jest ściśle związany z powstawaniem tzw. nieużytków poprzemysłowych i poeksploatacyjnych [5, 8, 20, 27, 29].
Powierzchnie nieużytków w skali krajowej wynoszą ok. 300 tys. ha, z czego 70% powierzchni związane jest z eksploatacji złóż naturalnych [10, 27]. Obszary wydobywcze surowców skalnych występują na Roztoczu, obszarach karpackich i dolnośląskich [2, 5, 19, 30, 36].
Wskutek ciągłego rozwoju przemysłu, powierzchnia użytków rolno-leśnych w minionym 30-leciu (1950 — 1980) zmalała w kraju o ponad 1 mln ha [7]. Dalszy wzrost areału nieużytków poprzemysłowych stanowi już poważny problem ekologiczny i społeczno-gospodarczy [6, 7, 22, 29, 36]. W tej też sytuacji czynione są intensywne próby rekultywacji nieużytków [4, 10, 25] celem ich wykorzystania na potrzeby rekreacji i rybactwa [11, 13, 15, 22, 35].
Pomimo znacznego zanieczyszczenia, stanowią one znaczny w skali kraju obszar wód z pokaźnymi rezerwami produkcyjnymi [7, 11, 13]. Wobec założonego programu rozwoju rybactwa śródlądowego [20] zachodzi potrzeba włączenia do produkcji przydatnych zbiorników wodnych dla rybactwa.
Celem pracy jest przeto próba kompleksowego scharakteryzowania najważniejszych typów wodnych nieużytków poprzemyslowych, pod kątem ich przydatności, żyzności i możliwości rybackiego zagospodarowania.
Materiał i metoda badań
Charakterystykę oraz możliwości rybackiego zagospodarowania zalanych nieużytków poprzemysłowych opracowano na podstawie udostępnionych sprawozdań i danych Polskiego Związku Wędkarskiego, Ośrodka Badań i Kontroli Środowiska w Katowicach i Bielsku-Białej, urzędu wojewódzkiego, literatury, informacji ustnych oraz obserwacji własnych (tab. 1). W szczególności korzystano ze sprawozdań rocznych ZG PZW, założeń programu ochrony środowiska w Polsce do roku 1990 — mat. Gosp. Teren, i Ochrony Środowiska, Warszawa 1975, kierunków optymalnego wykorzystania zasobów wodnych, programów i planów perspektywicznych zagospodarowania wód i hodowli ryb w wybranych województwach (mat. Urz. Woj.), obiektów gosp. wodnej przewidzianych do realizacji do 2000 roku w układzie wojewódzkim (mater. CBSiPBW HYDROPROJEKT, Warszawa 1976), sprawozdań rocznych z wykonania planów produkcji w PGRyb., sprawozdania z kosztów i dochodów przedsiębiorstwa PGRyb. (formularze R-21 oraz R-22) i innych.
Ze względu na specyfikę eksploatacji wszystkie wyrobiska podzielono na kilka grup: piaskarnie, żwirownie, glinianki, kamieniołomy, wyrobiska wapieni, gipsu, soli kamiennej oraz doły potorfowe (torfianki).
Możliwości produkcyjne poszczególnych zbiorników określano naturalną wydajnością (żyznością) rybacką w kg ryb na 1 ha powierzchni, przyjętą jako wielkość rocznego odłowu [15]. W każdym typie nieużytków określono minimalną i maksymalną wydajność rybacką (kg.ha-¹). W wielu przypadkach było to niemożliwe, z uwagi na okresowe eksploatowanie rybackie zbiornika [24, 35]. W każdym typie wód zaproponowano kierunek rybackiego zagospodarowania: hodowlano-produkcyjny albo sportowo-wędkarski.
Wyniki badań i dyskusja
Wyrobiska kruszyw łamanych i kamienia budulcowego w roku 1980 zajmowały pow. 14 tys. km² i zlokalizowane są głównie na południu kraju [7]. Szacuje się, że dużych i średnich odkrywek surowców mineralnych jest w Polsce ponad 2500 (tj. 8% ogólnej liczby odkrywek) oraz 2200 kamieniołomów kopalin zwięzłych [6]. Każdego roku pod tereny kopalniane przeznacza się 2—3 tys. ha gruntów rolnych i leśnych [7]. We wszystkich tych wyrobiskach po zakończeniu robót następuje regeneracja warunków wodnych. Z doświadczeń NRD i CSRS wynika, że stan ten sprzyja powstawaniu dużych nieraz zbiorników wodnych i zalewisk [12, 13, 18, 21].
Piaskarnie i żwirownie
Wyrobiska te powstały w wyniku odkrywkowego pozyskania piasku i żwiru, wykorzystywanych z kolei do zamulania wyeksploatowanych wyrobisk w kopalniach (tzw. podsadzki) i innych celów. Zlokalizowane są głównie na południu kraju, tworzyć mogą zasobne rozległe odkrywki (15 — 100 ha i więcej) o łącznej powierzchni ponad 20 tys. ha [27]. Do największych należą piaskarnie w Rybnickim Gwarectwie Węglowym (pokłady do 40 m miąższości), a zasoby odkrywek szacowane są na 163 — 220 mln m³ piasku [8]. Mają one wydłużony kształt lub czworokąta o stromych i obsuwających się ścianach (od 2 do ponad 20 m). Dno piaskowni (tzw. spąg) stanowią luźne piaski i żwiry położone na glinach i iłach lekko kwaśnych (pH = 4,5 — 7,5). Wyrobiska te z czasem samorzutnie zalewane są wodą, wskutek napływu wód gruntowych [14, 24, 28]. Ze względu na osuwające się brzegi, roślinność wodna występuje sporadycznie. Stwarza to niekorzystne warunki do rozwoju organizmów wodnych, stanowiących bazę pokarmową ryb [21, 29]. Niektóre wyrobiska piaskowe (np. w GOP) są przepływowe, co przy ubogim życiu biologicznym powoduje zwolniony proces użyźniania i starzenia [8, 10]. Piaskownie mają specyficzny mikroklimat charakteryzujący się dużą amplitudą wahań temperatur dobowych, co sprzyja występowaniu lokalnych mrozowisk.
Specyficzną grupę nieużytków wodnych stanowią ślepe ramiona rzek i starorzecza, w których prowadzone jest mechaniczne wydobywanie piasku [11, 17, 23]. We wszystkich tych wyrobiskach, ze względu na nieznaczne zanieczyszczenie, możliwe jest prowadzenie nie tylko wędkarstwa sportowego, ale i racjonalnego chowu ryb z pstrągiem tęczowym, sieją i pelugą włącznie [12, 13, 21]. W płytszych i starszych wyrobiskach możliwy jest chów karpia i lina [13, 15] o ograniczonym jednak zakresie (jałowe dno). W tego typu zbiornikach istnieją także możliwości hodowli raków w ilości do 30 kg/ha [12]. Produktywność rybacka większości wyrobisk piaskowych i żwirowych nie przekracza 10 — 20 kg/ha (maksymalnie 30 kg/ha — tab. 2).
Kamieniołomy
Charakteryzują się stromymi skarpami o wys. ponad 10 m. Dno kamieniołomów jest nierówne, z licznymi zawadami i zasypane rumowiskiem, nagie bez roślinności. Dzięki temu, zbiorniki te mają chłodną i dobrze natlenioną woda. Zasilane są wodami podskórnymi i głębinowymi, rzadziej opadowymi. W głębszych warstwach wody może występować siarkowodór [21, 31, 33]. Wyróżniane są tu trzy grupy limnologiczne tych zbiorników:
a. Zbiorniki o znacznej głębokości (ponad 10 m) o stromych i nagich brzegach. Dno kamienne lub granitowe, pozbawione mułu, woda przeźroczysta o alkalicznym odczynie, dobrze natleniona o stałej temperaturze, zamarzająca przy silnych mrozach. Zarybiane: leszczem, sandaczem, pstrągiem, rzadziej: karpiem, linem, karasiem [12, 25, 32, 33]. Zasadniczym sposobem połowu ryb jest połów na wędkę i wontonami [11, 25]. Możliwy jest też chów pstrąga tęczowego [32]. Produktywność rybacka nie przekracza kilku kg/ha (tab. 2).
b. Zbiorniki średnio głębokie (6 — 10 m) z brzegami łagodniejszymi. Woda mniej przeźroczysta, życie organiczne bogatsze. Typ zbiorników zbliżony do jezior typu leszczowego i sandaczowego. W wyrobiskach tych prowadzona może być gospodarka rybacka typu sportowego, oparta na zarybianiu: szczupakiem, sandaczem. Karp i lin również nie znajdują tu optymalnych warunków wzrostu. Wydajność rybacka przeciętnie wynosi 3 — 5 kg/ha (maksymalnie 8 kg/ha — tab. 2).
c. Zbiorniki starsze, wypłycone (2 — 5 m), częściowo zarośnięte. Woda mało przeźroczysta, słabiej natleniona, dobrze nagrzewająca się. Dno muliste. Przewodnie gatunki: karpiowate, szczupak, rzadziej sandacz, węgorz. Typ zbiorników zbliżony do jezior linowo-szczupakowych. Poza sportowym wędkarstwem możliwy jest chów ryb karpiowatych z ograniczonymi możliwościami odłowu. Produktywność rybacka wynosi przeciętnie 5 — 12 kg/ha (max. do ponad 20 kg/ha — tab. 2).
Glinianki
Są to doły powstałe przez wybranie całego pokładu gliny, położone w pobliżu cegielni. Zbiorniki wodne, niewielkiej powierzchni (od kilku arów do 1 — 2 ha) i głębokości do kilkunastu metrów. Dno bardzo nierówne, brzegi silnie spadziste. Nieprzepuszczalne podłoże zatrzymuje każdą wodę. Woda stosunkowo ciepła, mętna i słabo natleniona. Na brzegach znajdują się wysepki roślinności (głównie trzciny, pałki). Dobre warunki bytowania znajdują jedynie karpie, liny, karasie i szczupaki. Wyjątkowo spotykamy sandacze, a nawet raki [12, 24]. W wyrobiskach gliny możliwe jest prowadzenie gospodarki rybackiej zarówno hodowlano-produkcyjnej, jak sportowo-wędkarskiej, opartej: na karpiu, linie, szczupaku, rzadziej: sandaczu, leszczu i karasiu. Wprowadzanie drapieżników uzależnione jest od ilości chwastu rybnego oraz możliwości ich odłowu po 1 — 2 latach. Produktywność glinianek rzadko przekracza 50 — 80 kg/ha (maksymalnie 100 kg/ha). Znany jest przypadek odłowu głębokiej (15 m) glinianki pod Poznaniem (2 ha) w czasie którego odłowiono ponad 400 kg wyboru ryb, w tym 250 kg karpia B i 100 kg dużego szczupaka [24].
Doły potorfowe (torfianki)
Według danych Iwaszkiewicza [16] łączna powierzchnia torfowisk w Polsce wynosi ok. 1,5 mln ha, z czego eksploatowanych jest ok. 200 tys. ha. Do tego doliczyć należy obszar nowo powstałych potorfii, które Mastyński [16], szacuje na 500 ha rocznie. Największe powierzchnie torfianek znajdują się w woj. pilskim, zielonogórskim oraz w Wielkopolsce, na Mazurach i Podlasiu [19].
Torfianki to zbiorniki wodne niezbyt głębokie (do 3 — 4 m). W nierównym dnie znajdują się pokaźne ilości nie wybranych brył torfu oraz darni. Przy metodach maszynowego wydobywania surowca powstają wąskie i długie wyrobiska o głębokości ok. 2 — 3 m (i więcej). Przy frezowej metodzie eksploatacji torfu tworzą się niegłębokie zbiorniki o wyrównanym dnie [26] najbardziej przydatne do zagospodarowania. Większość polskich torfianek stanowią wyrobiska eksploatowane ręcznie. Mają powierzchnię kilku arów oraz małą głębokość.
Torfianki polskie dzielimy na 3 grupy:
1) torfianki głębokie — do ok. 1,5 — 3,0 m, o dnie wyrównanym;
2) torfianki średnio głębokie — od 0,8 do 1,5 m, o dnie równym lub z lokalnymi przegłębieniami (głęboczkami);
3) torfianki płytkie — do 0,8 m (eksploatowane ręcznie). Dla rybactwa przydatne mogą być jedynie wyrobiska głębokie i średnio głębokie, tj. ponad 0,8 m, gdyż płytkie wyrobiska w lecie najczęściej wysychają [9]. W dzikich wyrobiskach z reguły występuje naturalny skład gatunkowy ryb, który zależy od głębokości, a zwłaszcza połączenia z innymi wodami.
Iwaszkiewicz i Mastyński [16] pod względem składu gatunkowego ryb, przyrównują torfianki do typów rybackich jezior:
1. Typ leszczowy — głębokie torfianki, z dnem mulistym o charakterystycznym składzie gatunkowym ryb: lin, płoć, wzdręga, krąp, ukleja, okoń, szczupak i węgorz.
2. Typ linowo-szczupakowy — średnio głębokie, dno bardzo muliste z silnie rozwiniętą roślinnością. Występują: lin, szczupak, płoć, węgorz, karaś.
3. Typ karasiowy — najpłytsze wyrobiska o dnie zamulonym, z występującą przyduchą letnią i zimową. W składzie gatunkowym dominują: karaś, lin, rzadziej płoć i wzdręga.
Gleby wyrobisk potorfowych z reguły są ubogie i kwaśne (pH 5 — 7), przez co ich produktywność jest dość niska. Z danych krajowych i rosyjskich [3, 26] wynika, że naturalna wydajność torfianek wynosi od 25 do 75 kg/ha (wyjątkowo 120—150 kg/ha). Celem podniesienia zasobności naturalnej tych zbiorników stosowane jest intensywne nawożenie mineralne i organiczne [3, 16]. Celem szybszego użyźnienia torfianek pozostawia się w dnie warstwy torfu o grubości 15 — 20 cm [16, 36]. Stosując racjonalną i intensywną gospodarkę rybacką w tych zbiornikach można osiągnąć produkcję 500 — 750 kg/ha i więcej. Najlepsze w kraju obiekty stawowe (ZR w Psarach) na torfach osiągnęły (1978 r.) produkcję do 1000 kg/ha [11]. Przyjmując że z ok. 50 tys. ha (25%) torfianek uzyskać można średnio 100 kg/ha ryb, zwiększy się produkcję ok. 5000 t ryb.
Inne wyrobiska mineralne
W okolicach Pyskowic (woj. katowickie) i w Chęcinach (woj. kieleckie) pozostały ślady przemysłowej eksploatacji: wapieni, gipsu, miedzi, cynku, ołowiu i srebra [8, 30]. W pozostałych tam dołach wyrobiskowych utworzyły się zalewiska o powierzchni od kilku arów (Pyskowice) do ponad 10 ha. W najgłębszych wyrobiskach kopalni kamienia gipsowego w Gackach k. Chęcin powstały stawy rybne (1980 — 1982), w których prowadzi się półintensywny chów karpia towarowego [24].
Na południu kraju istnieją nieliczne zalane zapadliska po eksploatacji soli kuchennej. W jednej z kopalń rejonu Wieliczki, po 50 latach eksploatacji stwierdzono 30 zapadlisk o pow. 5 ha, głęb. 27 m i pojemn. 180 tys. m³ [19]. Z uwagi na znaczny stopień zasolenia zalewiska te nie mają znaczenia dla rybactwa.
Wyniki i wnioski
1. Intensywny rozwój przemysłu wydobywczego złóż mineralnych powoduje powstawanie znacznych obszarów tzw. nieużytków poeksploatacyjnych.
2. Najliczniej w kraju reprezentowane są: piaskarnie, żwirownie i doły potorfowe, rzadziej wyrobiska wapieni, gipsu, fosforytów, soli kuchennej i doły potorfowe, rzadziej wyrobiska wapieni, gipsu, fosforytów, soli kuchennej i innych surowców.
3. Ichtiofauna tych nieużytków reprezentowana jest głównie przez: płoć, okonia, leszcza i chwast rybny, rzadziej: karpia, lina, szczupaka, sandacza, karasia i węgorza.
4. Ze względu na słaby stopień zeutrofizowania, w większości tych wód występuje uboga baza pokarmowa, istotnie ograniczająca żyzność oraz warunki pokarmowe ryb.
5. Naturalna żyzność tych nieużytków, określona rocznym połowem ryb kg.ha-¹), waha się w szerokim przedziale od kilku do ok. 150 kg.ha-¹.
6. Do najżyźniejszych wyrobisk mineralnych (80 — 150 kg.ha-¹) zaliczono część (głębszych) dołów potorfowych i glinianek, do średnio żyznych (20 — 80 kg.ha-¹). większość torfianek i glinianek zaś do najuboższych (poniżej 20 kg.ha-¹) — piaskarnie, żwirownie, kamieniołomy i inne wyrobiska mineralne oraz płytkie i kwaśne torfianki.
7. Z uwagi na stały wzrost areału oraz stosunkowo niewielki stopień zanieczyszczenia tych wód, nieużytki te winny być poddane rekultywacji, celem zaadoptowania i wykorzystania, głównie na potrzeby rekreacji i wędkarstwa, a także chowu ryb.
Przyjęto do druku 1987-11-09
PIŚMIENNICTWO
1. Beránek, K., 1963, Za rybami do skal. Česk. ryb., 7: 123 — 124.
2. Bonenberg, Kr., 1978, Wody kielecczyzny. Aura, 1: 27 — 28.
3. Brudasova, M. A., 1962, Stroitel’stvo rybovodnych prudov na vyrabotannych torfiannych kar’erach. Trudy sov. Ichtiol. Kom. AN SSSR vyp., 14: 100 — 103.
4. Brüning, G., 1979, Unwaldung von Baggerseen in naturnahe Gewässer. Allgem. Fisch.-Ztg. Jg., 14 (10): 598—611.
5. Chmal, H., 1973, Gdy zmienia się rzeźba terenu. Aura, 6: 25 — 27.
6. Chwastek, J., 1980, Ochrona środowiska w górnictwie odkrywkowym. Aura, 12: 2—5.
7. Dubel, K., 1980, Grunty przekształcone przez górnictwo odkrywkowe trzeba przywrócić rolnictwu. Aura, 12: 9 — 11.
8. Dziadek, St., 1978, Ochrona środowiska w okręgach górniczych. Aura, 7: 9—11.
9. Filipkowski, H., 1969, Stawy rybne na potorfiach. Torf, 1: 20.
10. Greszta, J., S. Morawski, 1972, Rekultywacja nieużytków poprzemysłowych. PWRiL, Warszawa.
11. Guziur, J., 1982, Rybactwo w małych zbiornikach śródlądowych. PWRiL, Warszawa.
12. Hofmann, J., 1971, Über die Nutzung aufgelassner Kies- und Sandgruben, Allgem. Fisch.-Ztg., 10: 465—478.
13. Hartvich, P., 1982, Posuzeni systému sportovniho rybolovu na přikladu růstu a početnosti kapra v štěrkopiskových jezerach na Třebonsku. Živočišná výroba, Praha 27 (11): 865—874.
14. Havelka, J., 1959, Vliv odpodnich vod piskoven a rybářství. Česk. Ryb., 2: 19—20.
15. Informacje i materiały PGRyb. (nie publikowane). Warszawa, 1982 — 1984.
16. Iwaszkiewicz, M., J. Mastyński, 1978, Rybackie zagospodarowanie torfianek. Zakł. Upowsz. Post. w Rolyn. AR, Poznań, 1: 63.
17. Kominek, A., 1965, Štěrkovny a jejich využití. Česk. ryb., 2: 28 — 29.
18. Krupauer, Vl., P. Hartvich, 1982, Možnosti využití štěrkopiskových jezer jižních čech. Českosl. Rybnik 3: 79—82.
19. Krzanowski, R., 1980, Postęp techniczny w otwartej metodzie eksploatacji soli kamiennej. Aura, 8: 12 — 14.
20. Lipka, J., 1975, „Inne wody” w woj. katowickim. Praca magisterska. Katedra Rybactwa, ART. Olsztyn (maszynopis).
21. Macháček, J., P. Hartman, 1982, Hydrobiologie zatopené pískovny Františkov v souvislosti s klecovým chovem pstruha druhového. Živočišná výroba, 27 (11): 857—863.
22. Malinowski, P., 1978, W zgodzie z ochroną środowiska. Aura, 1: 17 — 19.
23. Mann, H., U. Mueller, 1976, Renkem ais Besatz in einem Baggersee. Fisch-Beilage. Allgem. Fisch.-Ztg., 2: 12—14.
24. Materiały Polskiego Związku Wędkarskiego (mat. nie publ.)
25. Mériaux J.L., Tombal P., 1982. Suggestions concernant le réaménagement des carrières en eau. Bull. Franc. Piscic, 55 (286): 262—267.
26. Minc, A. G., E. N. Chajrulina, 1962, Organizacja prudovogo rybnogo chozjajstva na torfiannych karerach. Trudy sov. Ichtiol. Kom. ANSSSR, vyp. 14: 107—112.
27. Ney, R., 1981, Oddziaływanie górnictwa na środowisko. Aura, 4: 22 — 24.
28. Novák, V., 1956, Jak zlepšit biologické poěmery v piskovíštich. Česk. ryb., 9: 136 137.
29. Paluch, J., 1981, Zmiany jakości środowiska wynikające z rozwoju przemysłu i górnictwa. Aura, 6: 5 — 6.
30. Paulewicz, M., 1981, Obecny krajobraz podchęciński a dawne prace górnicze. Aura, 1: 32 — 34.
31. Petrus, A., 1955, Hospodařeni na zatopených lomech. Česk. ryb., 11: 169 — 170.
32. Petrus, A., 1957, Osazeni zatopených lomů pstruhem duhovým. Česk. ryb., 2: 31—32.
33. Punčochár, P., 1966, Kyslikové poměry v lomech Českomoravské vysočiny. Česk. ryb., 3 : 43—44.
34. Rogólski, S., 1953, Zagospodarowanie dołów potorfowych. Gosp. wodna, 6: 14—18.
35. Schole, R., 1957, Możliwości rybackiego zagospodarowania dołów poeksploatacyjnych na torfowiskach. Elbląg, Torf, 3.
36. Sprawozdanie zbiorcze z gospodarki rybnej w woj. katowickim dla GUS (symbol RGZ-H26). Mat. nie publ. UW, Katowice.
Linki:
http://www.biblioteka.faunaflora.com.pl/hodowla_ryb.html
http://www.agroswiat.pl/spisy/chow_ryb_w_malych_stawach.pdf
http://www.farmer.pl/produkcja-zwierzeca/inne-hodowle/hodowla-ryb/wlasny-staw,471.html