Suplement LXV

Ekologia Polska: Seria B,
Referaty, dyskusje – Kwartalnik,
1956, t. 2, str. 58—60.

EKOLOGIA ZAGRANICA

Podstawy biologiczne regulowania składu gatunkowego ryb
w zbiornikach śródladowych.

Tiurin P. W. 1954. Biołogiczeskije obsnowanija riegulirowanija sostawa ryb wo wnutriennich wodojemach (Materiały sowieszczanija po problemie powyszenija rybnoj produktiwnosti wnutriennich wodojemow Karelo-Finskoj SSR) 62—75.

Sprawa aktywnego wpływu człowieka na gospodarkę zbiorników wydaje się być znacznie bardziej zaawansowana w ZSRR, niż u nas. Referat Tiurina zawiera szereg ciekawych faktów, interpretacji, oraz opartych na tym wskazówek praktycznych dotyczących tego zagadnienia.

*   *   *

W bardzo wielu zbiornikach objętych gospodarką, ilość chwastu rybiego przewyższa kilkakrotnie ilość ryb cennych. Poza tym w znacznej ilości zbiorników niewykorzystanych gospodarczo istnieją warunki występowania i nawet dominowania cennych gatunków ryb.

Stan ten wymaga wyjaśnienia przyczyn zachwaszczenia zbiorników i opracowania środków polepszenia składu gatunkowego ryb.

Prawidłowości stosunków międzygatunkowych można najlepiej zbadać na przykładach zastępowania jednych gatunków ryb przez drugie, w rezultacie zmian czynników zewnętrznych, jak również w rezultacie działalności ludzkiej, przy czym dzieje się to często w bardzo krótkim okresie.

W ciągu kilku ciepłych lat (1936 — 39), którym towarzyszyło obniżenie poziomu wody, w zbiorniku Pskowsko-czudskim stynka została zastąpiona przez okonia, płoć i jazgarza; sprzyjało temu jednostronnie „stynkowe” nastawienie przemysłu i osłabienie przybrzeżnych połowów ryb mało cennych w latach poprzedzających. Depresja stynki trwała od 1936 do 1948 r., kiedy to nastał nowy okres (od roku 1949), charakteryzujący się ochłodzeniem i większą wilgotnością, со spowodowało odnowienie zapasów stynki, a obniżyło ilość ryb mało cennych, jak również sielawy.

Podobne zjawisko miało miejsce w kilku innych jeziorach stynkowych. W jeziorze Iwantiejewskim w roku 1947, w wyniku przyduchy wyginęła większość leszcza i szczupaka, a przeżyła płoć, okoñ i jazgarz. W następnych latach poziom ilościowy leszcza nie podniósł się, za to znacznie wzrosły zapasy okonia.

Przyduchy w kilku jeziorach przyuralskich spowodowały wyginięcie wszystkich ryb prócz karasia i pewnej ilości płoci. Zarybienie jednego z tych jezior karpiem przekształciło je w jezioro karpiowe; po siedmiu latach karp stał się rybą dominującą i wpłynął na zmniejszenie liczebności karasia i płoci.

W następstwie wieloletniego stosowania zbyt gęstych niewodów w szeregu jezior typowo leszczowych, leszcz został zastąpiony przez płoć, okonia i jazgarza.

W rezultacie nadmiernego wyłowu gatunku Coregonus peled w czasie wojny w jeziorze Mastałach wzrósł poziom płoci, która następnie go wyparła. Zjawisko odwrotne zaszło w jeziorze Jendyr, gdzie przed wojną dominowała płoć i okoń, a gatunek Coregonus peled był nieliczny i rósł wolno; intensywny wyłów mało cennych ryb podczas wojny, a następnie przerwa w rybołówstwie do 1951 roku doprowadziły do obniżenia poziomu płoci i okonia i zwiększenia ilości gatunku Coregonus peled, który przy tym wykazywał lepsze przyrosty.

Wprowadzenie przepisów rybackich i ścisłe kierowanie przemysłem gatunku Coregonus autumnalis w Bajkale, od lat dwudziestych spowodowało odnowienie zapasów tej ryby.

Zaprzestanie połowów w czasie wojny na szeregu jezior przyfrontowych, w których przed wojną dominowały gatunki mało cenne spowodowało wzrost ilości leszcza i szczupaka, kosztem poprzednich dominantów. A więc jeziora te nie straciły cech jezior leszczowych, a jedynie prowadzono w nich niewłaściwą gospodarkę.

W okoniowo-płociowych jeziorach przyuralskich, płoć w wyniku intensywnego odłowu gęstymi niewodami jest zastępowana przez okonia, który wykazuje złe przyrosty.

Istnieje wiele przykładów, gdzie wprowadzone do zbiornika nowe gatunki ryb stały się dominujące i spowodowały spadek ilości ryb miejscowych (autor wylicza szereg przykładów).

W zbiornikach zaporowych często dochodzi do dominacji gatunków mało cennych, jednakże  umiejętna ingerencja — wprowadzenie w odpowiednim momencie rozpłodników cennych ryb i prawidłowe regulowanie przemysłu — doprowadza do panowania gatunków cennych i wypierania przez nie chwastu. Autor podaje kilka zbiorników zaporowych, w których dzięki odpowiednim zabiegom, dominantami stały się leszcz, sazan i sandacz.

Zmiany w stosunkach ilościowych ryb prowadzą do naruszenia ustalonych związków biocenotycznych i powstania nowych, odpowiadających nowym warunkom. Według badań WNIORCh (Naukowo-Badawczy Instytut Jeziorowej i Rzecznej Gospodarki Rybnej) bardzo ważną rolę odgrywa w tym konkurencja o pokarm, szczególnie ostra w pierwszym i drugim roku życia, zwłaszcza wiosną, w okresie małej ilości planktonu.

Dla ryb-konkurentów charakterystyczne jest to, że wahania ich ilości zachodzą w kierunkach przeciwnych — jeżeli jeden z nich jest liczny, to drugi bardzo nieliczny. W wypadku ostrej zmiany warunków stosunki miedzy nimi się odwracają.

Na przykładzie sazana, który może wchodzić w stosunki konkurencyjne z leszczem i innymi bentosożercami (a jego narybek z narybkiem wszystkich ryb przybrzeżnych), wykazano, że jeśli w zbiorniku dominują gatunki konkurencyjne, to rezultaty reprodukcji naturalnej sprowadzają się do zera. Jeśli natomiast dominuje sazan lub karp (na przykład dzięki masowemu wprowadzeniu go) to jest on w stanie wyprzeć swych konkurentów, ponieważ w wyniku jego dużej liczebności zabraknie im pokarmu, a poza tym karp będzie zjadał ich ikrę i narybek.

Ryby mało cenne gospodarczo są z reguły odporne, liczebność ich nie zmniejsza się, nawet w warunkach niesprzyjających, lub przy intensywnym wyłowie. Pod tym względem są one podobne do chwastów w rolnictwie. Z tego względu obniżenie ilości mało cennych ryb w zbiorniku jest trudne, i może być efektywnie rozstrzygnięte jedynie wtedy, jeśli regularnie wyławiane ryby niepożądane będą natychmiast zastępowane dostateczną ilością narybku ryb gospodarczo cennych. Oczywiście ryby cenne wymagają w tym okresie wszechstronnej opieki.

Możliwość wypierania gatunków cennych przez mało cenne należy brać pod uwagę przy formowaniu się ichtiofauny w nowo powstających zbiornikach zaporowych; po zalaniu wodą rybostan jest w nich bardzo rozrzedzony, toteż należy od początku dołożyć wszelkich starań, aby przewagę zdobyły gatunki cenne.

Na podstawie wieloletnich badań WNIORCh ustalono następujące zasady, których należy ściśle przestrzegać przy eksploatacji zbiorników śródlądowych:

1. Intensywny odłów narybku ryb mało cennych w jeziorach leszczowych, przy pomocy gęstych niewodów, daje rezultaty negatywne, jeśli jednocześnie nie prowadzi się masowego odłowu rozpłodników, zwłaszcza w okresie ich tarła. Tłumaczy się to tym, że wyławia się jednocześnie narybek mało cennych i cennych ryb, podczas gdy dojrzały płciowo chwast ucieka, na skutek prądów wody powstających przy połowie i normalnie rozmnaża się na następny rok. Nowe pokolenie wykazuje wysoki procent przeżycia i szybki rozwój, w wyniku braku konkurencji wyłowionego poprzednio rocznika.

W rezultacie, stosunki między ilością ryb mało cennych i cennych przesuwają się na niekorzyść tych ostatnich.

Таk więc próby walki z rybami mało cennymi, drogą zmniejszania oczek sieci nie dają rezultatów, im więcej bowiem ich się wyławia, w tym lepszych warunkach znajduje się ich narybek.

2. W jeziorach leszczowych szczupak nie jest jest niebezpieczny dla leszcza; przeciwnie, przy wysokiej liczebności szczupaka, wyniszczającego płoć, okonia, jazgarza i inne ryby mało cenne gospodarczo, leszcz może zając pozycję dominującą, a w efekcie tego może nawet sam ograniczać poziom innych ryb. Częściowe szkody, wyrządzane przez szczupaka w zapasach ryb cennych, opłacają się z nawiązką z powodu wyniszczania przez niego ryb mało cennych.

Praktyka przeczy poglądowi, że szczupak jest szkodliwy w jeziorach leszczowych.

3. Zbyt duża ilość konkurujących ze sobą gatunków ryb przemysłowych jest szkodliwa, ponieważ nie pozwala żadnej z nich zająć stałej pozycji dominanta i najlepiej wykorzystywać zapasy pokarmowe. Najlepsze efekty gospodarcze osiąga się w przypadku ograniczonej ilości gatunków cennych, nie konkurujących ze sobą, zdolnych do zajęcia pozycji dominującej w odpowiedniej dla siebie strefie zbiornika i do ograniczenia ilości gatunków mało cennych.

4. Ryby cenne w porównaniu z mało cennymi są z reguły bardziej wymagające pod względem warunków środowiskowych, zwłaszcza warunków rozmnażania i odżywiania toteż wymagają stałej troski o podtrzymanie ich zapasu.

Dalej autor zajmuje się techniczną stroną i wskazówkami odnośnie zalecanych zabiegów, w szczególności sprawą wszechstronnego odłowu rozpłodników chwastu rybiego, niszczenia ikry chwastu, walki z chwastem za pomocą gospodarczo cennych ryb drapieżnych, wprowadzania gatunków cennych na miejsce chwastu, a w pewnych wypadkach — całkowitego wyniszczania ichtiofauny i wprowadzania nowej o pożądanym składzie gatunkowym.

Autor podkreśla z naciskiem, że efekt gospodarczy można uzyskać jedynie w wypadku realizacji wszystkich zalecanych w referacie posunięć; przeprowadzenie tylko niektórych z nich może nie dać pożądanych rezultatów.

 Z. Kajak

*   *   *

EKOLOGIA POLSKA,
TOM V , 1959 ZESZYT 4, s.  372

ZAGADNIENIA HYDROBIOLOGICZNE NA III EKOLOGICZNEJ KONFERENCJI
W KIJOWIE W 1954 R.*

*Patrz Ekologia Polska B 1, zeszyt 3 — 4, str. 113—116

Woprosy Ekołogii 1 — Kiew 1957

”Druga grupa referatów wiąże się z zagadnieniem zbiorników zaporowych. Prace te kładą szczególny nacisk na gospodarczy aspekt zagadnienia. Wydajność rybacką zbiorników zaporowych omawiał szczegółowo Tiurin; zwrócił on uwagę na szczególnie duże w tego typu środowiskach niebezpieczeństwo silnego rozwoju ryb małowartościowych. Jako bardziej odporne i żywotne od ryb gospodarczo cennych lepiej przystosowują się do trudnych warunków początkowego okresu istnienia zbiornika. Stąd zwiększenie wydajności zbiorników sprowadza się w znacznej mierze do walki z „chwastem” rybim (intensywny odłów dojrzałych płciowo osobników, niszczenie złożonej ikry, wytrzebienie za pomocą drapieżców etc), przy równoległym zastępowaniu go przez ryby gospodarczo cenne (zabiegi protekcyjne, bądź introdukcja). Autor stwierdził, że w pierwszym roku po zalaniu zbiornika następuje silny rozwój populacji ryb (zwiększenie powierzchni tarlisk), a w następnym okresie 4 — 5 lat liczebność ichtiofauny ulega zmniejszeniu (obumieranie zalanej roślinności lądowej, słaby rozwój roślinności wodnej związany z wahaniami poziomu wody), po czym następuje ponowne zwiększenie stanu pogłowia.”

Eligiusz Pieczyński i Anna Stańczykowska