Suplement XCIII

Przegląd Zoologiczny, XXII, 1, 1978, s. 93-99

Krytyki i oceny

K. A. Tatarinov: „Fauna chrebetnych zachodu Ukrainy. Ekologia, značennia, ochorona” . Vydavnyctvo Lviskoho Universytetu, 1973, str. 1-260, 8 kolorowych ilustracji, 60 fot., 26 ryc, 61 tabl.

K. A. Tatarinov: Fauna of Vertebrata Western Ukraine. Vydavnyctvo Lvivskoho Universytetu, 1973, p. 1-260.

Książka zawiera następujące rozdziały: posłowie, wstęp, historię badań kręgowców, systematyczno-biologiczny przegląd fauny, praktyczne znaczenie kręgowców, ochronę dzikich zwierząt.

K. A. Tatarinow jest autorem licznych prac, ponad 40, z dziedziny współczesnych i kopalnych kręgowców zachodniej Ukrainy, w tym głównie ssaków. Do niego np. należy wykaz ssaków zachodnich obwodów Ukrainy „Zwiri zachidnych obłastej Ukrainy, 1956” . Do obszarów zachodniej Ukrainy autor zalicza obwody: Wołyński, Zakarpacki, Iwano- Frankowski, Lwowski, Równieński, Tarnopolski, Chmielnicki i Czerniowiecki, które jednak w książce, jeśli chodzi o kręgowce, naświetlone są nie wszędzie jednakowo. Najlepiej opracowane są Karpaty, Podkarpacie i Zakarpacie, najmniej wiadomości zawiera obwód Chmielnicki, przy którego opisie autor nie wykorzystał całej literatury.

W rozdziale „Historia badań fauny”, autor swój przegląd zaczyna od XII,  XIII w. naszej ery, według danych, które są zawarte w kronikach, później wymienia szereg autorów średniowiecznych (Kromer, Kantiemir, Raczynskij i in.).  Przy końcu XVII w. i później zaczęły się systematyczne badania fauny zachodniej Ukrainy, przy czym główną rolę odgrywali tu polscy badacze (Andrzejewski, Zawadzki, Belke, Dzieduszycki, Taczanowski, Kromer, Nowicki i wielu innych). Na Zakarpaciu pracowali węgierscy, a na Bukowinie rumuńscy uczeni, po 1939 r. faunę zachodniej Ukrainy zaczęli badać zoologowie radzieccy, głównie lwowskie i kijowskie towarzystwa naukowe. Autor omawia szczegółowo ostatnie badania radzieckie, natomiast wcześniejsze badania polskie są potraktowane pobieżnie.

W rozdziale „Przegląd systematyczno-ekologiczny fauny” autor kolejno opisuje wszystkie rzędy kręgowców, zaczynając od kręgoustych (2 gatunki) i ryb (51 gatunków). Występuje zróżnicowanie gatunkowe ichtiofauny zlewisk Dniestru i Dunaju (Prut, Seret, Cisa). I tak, w Dniestrze i Prucie z kręgoustych żyje Lampetra mariae Berg, w zlewisku Dunaju Lampetra danfordi Regan (Cisa, Seret, występowanie w Prucie nie zostało potwierdzone).

— Sterlet (Acipenser ruthenus L.) rzadko występuje w Dniestrze, Cisie, Użu. Obecnie w Cisie zdarzają się okazy do 478 mm.

— Pstrąg strumieniowy (Salmo trutta morpha fario L.) występuje w górnym biegu większości karpackich rzek. W lecie utrzymuje się na wysokości 800-1100 m npm, w zimie schodzi niżej. Hoduje się i Salmo irideus Gibbons.

— Łosoś (Hucho hucho L.) jest reliktem karpackich rzek (Cisa, Prut). Liczebność 2-8 osobników na 1 km koryta rzeki.

— Lipień (Thymallus tymallus L.) występuje w górnym biegu karpackich rzek.

— Muławka (Umbra krameri Walbaum) wystepuje w Prucie i strumieniach Zakarpacia.

— Pospolite: szczupak (Esox lucius L.), płoć (Rutilus rutilus L.), kleń (Leuciscus cephalus L.), lin (Tinca tinca L.) i szereg innych gatunków.

— Wyrozub (Rutilus frisii Nordm.) występuje rzadko w zlewisku Dniestru.

— Orfa (Leuciscus agassizi Heckel) złowiona w kilku miejscach rzek Borżawy, Szapurki, Tereswy i w Rice.

— Brzana bałkańska (Barbus meridionalis petenyi Heckel) występuje w rzekach Zakarpacia:  Serecie, Prucie, Czeremoszu.

— Węgorz europejski (Anguilla anguilla L) występuje bardzo rzadko w jeziorze Świteź, również bardzo rzadko w górnym biegu zlewiska Dniestru.

Ze względu na zróżnicowanie gatunkowe ichtiofauny, zlewiska Dniestru i Dunaju (Cisa, Prut, Seret) różnią się. Jednak w okresie antropogenicznym niejednokrotnie następowały połączenia górnych biegów zlewisk obydwóch rzek, co sprzyjało przedostawaniu się ryb z jednego zlewiska do drugiego, np. przedostaniu się do górnego biegu Dniestru niektórych gatunków ryb żyjących w Prucie, wskutek połączenia przez Dniestr niektórych dopływów Prutu, np. rzeki Bystricy. Różnice w ichtiofaunie Prutu i Seretu tłumaczone jest połączeniem w okresie Würmu Czeremoszu i stopniowym spłyceniem Seretu. Wymienia się szereg innych czynników geomorfologicznych, które wpłynęły na rozmieszczenie niektórych gatunków ryb.

Płazy. Płazy Ukrainy zachodniej reprezentowane są przez 17 gatunków (5 ogoniastych, 12 bezogonowych).

— Traszka karpacka (Triturus montandoni Boul.)  jest endemitem Karpat, najliczniej występuje w Karpatach na terytorium Ukrainy na wysokościach 300-1900 m npm. Na tych samych wysokościach występuje traszka górska (Triturus alpestris alpestris Laur.).

— Traszka zwyczajna (Triturus vulgaris vulgaris L.) dochodzi do wysokości 600 m npm.

— Traszka grzebieniasta (Triturus cristatus cristatus Laur.) dochodzi tylko do wysokości 250 m npm.

— Salamandra plamista (Salamandra salamandra salamandra L.) jest spotykana wszędzie na wysokościach 200-1470 m npm, szczególnie lubi wilgotne lasy bukowe.

— Kumak nizinny (Bombina bombina bombina L.) występuje wszędzie, a jego zasięg nie przekracza 450 m npm.

— Kumak górski Bombina variegatd variegata L.), gatunek zachodnioeuropejski, w Karpatach spotykany bywa na wysokościach do 1950 m npm.

Pospolicie występującymi gatunkami są: — grzebiuszka ziemna (Pelobates fuscus Laur.); — ropucha szara (Bufo bufo bufo L.); — ropucha zielona (Bufo viridis viridis L.); — rzekotka drzewna (Hyla arborea arborea L.); — żaba śmieszka (Rana ridibunda ridibunda Pall.), dochodzi do wysokości 600 m npm; — żaba wodna (Rana esculenta lessonae Gam. i Rana esculenta esculenta L.), może żyć na wysokości do 1050 m npm; — żaba trawna (Rana temporaria temporaria L.), swoim zasięgiem nie przekracza 1900 m npm; — ropucha paskówka  (Bufo calamita Laur.), gatunek zachodnioeuropejski, występuje tylko w jeziorach Szackich, w jeziorze Świteź i w jeziorach Zabłotowskich na Wołyniu;

— żaba moczarowa (Rana terrestris terrestris Andrz.) na Ukrainie Zachodniej występuje wszędzie lecz w niewielkich ilościach; — żaba zwinka (Rana dalmatica dalmatica Bonap.), gatunek zachodni, występuje w rejonach przylegających do Karpat na wysokości do 500 m npm.

Gady. Na zachodniej Ukrainie występuje 13 gatunków. Autor w swojej pracy nie wydziela samodzielnego „zakarpackiego herpetologicznego rejonu zoogeograficznego” uważając, że tutaj dla wszystkich współczesnych lądowych kręgowców istnieje oddzielny „karpacki okręg zoogeograficzny”, a tylko Polesie Wołyńskie i zachodnie Podole tworzą odrębne jednostki. Do gadów śródziemnomorskich, zalicza on: żółwia greckiego, jaszczurkę zieloną, węża Eskulapa, a do wschodnioeuropejskich — żmiję stepową i żółwia błotnego (Emys orbicularis L.). Pospolicie spotykany żółw błotny został znaleziony w pokładach jaskini z późnego plejstocenu koło wsi Krzywcze w obwodzie tarnopolskim.

Żółw grecki (Testudo graeca L.) występuje w dolinach Prutu, Seretu i Dniestru, jego głównym miejscem występowania jest płd. Rumunia. Po raz pierwszy znaleziono go tutaj w 1951 r.

Często występującymi gatunkami są: — padalec zwyczajny (Anguis fragilis L.), — jaszczurka zwinka (Lacerta agilis L.) oraz — jaszczurka żyworódka (Lacerta vivipara Jacq.). Ta ostatnia wędruje w góry do wysokości połonin. Jaszczurka zielona wniknęła w doliny rzek Dniestru i Smotryczu, na Zakarpaciu w dolinę Cisy, a znaleziono ją koło wsi Klinowoje.

Zaskroniec zwyczajny (Natrix natrir natrix L.) dochodzi w Karpatach do wysokości 1600 m npm.

Zaskroniec wodny (Natrix tessellata tessellata Laur.) sporadycznie występuje na Zakarpaciu, rzadziej na Podolu i Polesiu Wołyńskim. Wędruje w góry do wysokości 500 m npm.

Wąż Eskulapa (Elaphe longissima longissima Laur.) na Zakarpaciu i Podkarpaciu bywa rzadko spotykany, wykazano go w 12 stanowiskach. Dochodzi w górach do wysokości 860 m npm. Schwytane okazy miały 1,08 m długości. Najczęściej występuje w dziuplach drzew.

Gniewosz plamisty (Coronella austriaca Laur.) występuje rzadko, w góry wędruje do wysokości 1400 m npm.

Żmija zygzakowata (Vipera berus berus L.) bywa spotykana wszędzie, w góry wędruje do wysokości 1880 m npm.

Żmija stepowa (Vipera ursini renardi Christ.) znaleziona została (przez Nikitienkę M. F., 1959) w lasostepowej części Naddniestrza w obwodzie Czerniowieckim.

Ptaki. Ptaki zachodniej Ukrainy, 315 gatunków, opisane są w 2 monografiach F. I. Strautmana, 1963. W związku z tym, autor omawia nie wszystkie  gatunki ptaków, zatrzymując się tylko na charakterystycznych i rzadkich. Bardzo ciekawa jest ornitofauna Karpat, licząca 280 gatunków. Reprezentowana jest ona przez gatunki borealne i alpejskie (głuszec karpacki, dzięcioł trójpalczasty, orzechówka, pliszka, świergotek,  pluszcz, drozd obrożny i in.).

Pod wpływem działania czynników antropogennych skład ornitofauny zachodniej Ukrainy stopniowo się zmienia. Znikły: drop, strepet, łabędzie, szereg gatunków kulików, orzeł przedni, sęp, ścierwnik biały i in. Kurczą się areały cietrzewia, jarząbka, głuszca, kulika wielkiego, różnych gatunków kaczek, drapieżników i in. Pojawiają się nowe gatunki, przeważnie eurobionty — sierpówka, kulczyk, dzięcioł białoszyi i in.

Cietrzew (Lyrurus tetrix L.) występuje na Polesiu Wołyńskim, w górnej granicy Karpat i w niektórych masywach leśnych Podkarpacia. Częściej bywa spotykany na Polesiu Wołyńskim, gdzie stopniowo przystosowuje się do środowiska synantropijnego i gdzie zwiększa swą liczebność (zakłada gniazda w krzewach wśród pól tokuje na zasiewach i w pobliżu dróg). W Karpatach jego liczebność się zmniejsza. Na Polesiu Wołyńskim w jesieni i w zimie obserwuje się stada 30-100 ptaków.

Głuszec. W Karpatach występuje podgatunek Tetrao urogallus rudolfi Dombr., a na Polesiu Wołyńskim Tetrao urogallus urogallus L. Głuszec karpacki w Gorganach, Czarnohorze i na Zakarpaciu zamieszkuje w pozostałych resztkach naturalnych lasów szpilkowych i w niższych partiach górnego regla na wysokościach 1400-1800 m npm. Największe zagęszczenie populacji 6-20 ptaków na 100 ha obserwuje się w lasach szpilkowych.

Jarząbek. W Karpatach występuje Tetrastes bonasia rupestris Brehm, a na Polesiu Wołyńskim Tetrastes bonasia bonasia L. W Karpatach dochodzi do górnej granicy lasu. Nie należy do rzadkich gatunków. Liczebność 15-25 osobników na 1000 ha w lasach mieszanych i 3-5 ptaków w lasach świerkowych porastających przedgórze.

Przepiórka i szara kuropatwa to gatunki pospolite.

Bażant zaaklimatyzował się od 1959 r. w obwodzie Czerniowieckim, a ostatnio coraz częściej spotykany bywa na Zakarpaciu.

Sierpówka (Streptopelia decaocto decaocto Friv.) po raz  pojawiła się w Użgorodzie w 1947 r., we Lwowie w 1949 r., w Czerniowcach w 1957 r., w powiecie Krzemienieckim w 1960 r., w Równem w 1966 r. i Sarnach w 1967 r.  W chwili obecnej w miastach Zakarpacia populacje dochodzą do 2000 osobników na 1 km². W USRR znajduje się pod ochroną.

Żuraw zwyczajny (Grus grus L.) rzadko gnieździ się na Polesiu Wołyńskim.  Autor nic nie wspomina o gnieżdżeniu się żurawia w obwodzie Chmielnickim (wg obserwacji z 1931 r.).

Batalion (Philomachus pugnax L.) rzadko gnieździ się na Polesiu Wołyńskim i w obwodzie Tarnopolskim.

Kulik wielki (Numenius arquata arquata L.) gnieździ się na Polesiu Wołyńskim (9 VIII 1931 r. zaobserwowano 3 osobniki w obwodzie Chmielnickim).

Bekas (Scolopax rusticola rusticola L.) gnieździ się rzadko tylko w niektórych miejscach.

Szlamnik (Limosa limosa limosa L.) należy do nielicznych gatunków rzadko gnieżdżących się.

Pospolicie gnieżdżą się: mewa śmieszka (Larus ridibundus L.), czarna rybitwa (Chlidonias nigra nigra L.) oraz zwyczajna rybitwa (Sterna hirundo hirundo L.).

W 1967 r. para łabędzi niemych (Cygnus olor Gm.) założyła gniazdo na jeziorze Pieremut’ w obwodzie Wołyńskim.

Gęś gęgawa (Anser anser L.) rzadko gnieździ się w obwodzie Tarnopolskim i Wołyńskim. Autor nic nie wspomina o gnieżdżeniu się gęsi gęgawy w obwodzie Chmielnickim i Winnickim (są to obserwacje własne).

Bocian biały (Ciconia ciconia ciconia L.) na zachodniej Ukrainie występuje wszędzie. W górach, w dolinach rzek jego zasięg dochodzi do wysokości 800 m npm. Liczebność białych bocianów zmniejsza się. Tak np. we wsi Korelicze na Podkarpaciu do 1969 r gniazda ich znajdowały się prawie na każdym podwórzu, w 1972 r. liczba gniazd zmniejszyła się o 2/3.

Bocian czarny (Ciconia nigra L.) rzadko gnieździ się w Karpatach i na Polesiu Wołyńskim

Czapla biała (Egretta alba alba L.), rzadko gnieżdżący się gatunek, występuje na niektórych jeziorach na południu zachodniej Ukrainy.

Czapla nadobna (Egretta garzetta  L.) należy do rzadkich przylotnych gatunków.

Flaming (Phoenicopterus ruber roseus L.). Są znane 2 przypadki złowienia flamingów w obwodach Lwowskim i Tarnopolskim.

Bielik (Haliaectus albicilla albicilla L.) bardzo rzadko gnieździ się w obwodach Tarnopolskim i Czerniowieckim.

Orzeł przedni (Aquila chrysaetos L.). Obecnie nie stwierdza się jego gniazdowania. Obserwuje się ich przeloty.

Płomykówka (Tyto alba guttata Brehm.), gatunek synantropijny. Miejsca występowania — Zakarpacie, Podkarpacie i Podole.

Puchacz (Bubo bubo L.) bywa rzadko spotykany w dolinach Dniestru, Zbruczu, w karpackich pozostałościach naturalnych lasów i na Polesiu Wołyńskim.

Puszczyk uralski (Strix uralensis macroura Wolf.) nie należy do rzadkości w górach i przedgórzach Karpat i zasiedla resztki naturalnych lasów bukowych.

Dzięcioł trójpalczasty (Ptcoides tridactylus alpinus Brehm.) gnieździ się w gęstych lasach szpilkowych Karpat i Polesia Wołyńskiego. Dochodzi do górnych granic lasu.

Dzięcioł białoszyi bałkański (Dendrocopus syriacus balcanicus Geirigl et Stres.) koło Użgorodu po raz pierwszy pojawił się w 1947 r. we Lwowie  i Tarnopolu w 1967 r.

Orzechówka (Nucifraga caryocathactes caryocathactes L.) zakłada gniazda w lasach Karpat i Podkarpacia. Stwierdzono przyloty syberyjskich orzechówek (Nucifraga caryocathactes macrorhynchos Brehm.), pojawiły się np. w 1968 r.

Pliszka (Motacilla cinerea cinerea Tunst.) gnieździ się w Karpatach.

Swiergotek (Anthus spinoletta spinoletta L.) najliczniej występuje w subalpejskiej strefie Karpat 1000-2000 m npm.

Mysikrólik (Regulus regulus regulus L.) zakłada gniazda w gęstych lasach szpilkowych Karpat i na Polesiu Wołyńskim.

Zniczek (Regulus ignicapillus ignicapillus L.) występuje mniej licznie niż poprzedni.Przypuszczalnie gnieździ się na Polesiu Wołyńskim. Jego gniazdo znalezione zostało w 1969 r. w leśnictwie Litwickim w obwodzie Równieńskim.

Drozd obrożny forma alpejska (Turdus torquatus alpestris Brehm.) występuje w Karpatach w górnym reglu lasów bukowych 1400-2000 m npm.

Nagórnik skalny (Monticola saxatilis L.) rzadko gnieździ się na Podkarpaciu, dochodząc w górach do wysokości 1100-1200 m npm.

Pluszcz (Cinclus cinclus aquaticus Bechst.) gnieździ się w Karpatach. Na Podolu nie występuje.

Ssaki. Na zachodniej Ukrainie występuje 86 gatunków. Wśród nich: borealnych — 33,3%, leśnostepowych — 37,1%, stepowych — 11,4%, górskich — 3,2%, ekotonowych — 15,6%. Brak jest gatunków arktycznoalpejskich. Jak wynika z tego, we współczesnej teriofaunie przeważają gatunki leśnostepowe i borealne, podobnie jak to miało miejsce w neogenie i plejstocenie. Różnice w składzie teriofauny między obwodami leżącymi ha północ i północny wschód od Karpat (Podkarpacie, Podole) i obwodami leżącymi na południe od Karpat (Zakarpacie), które wchodzi w skład Niziny Panońskiej są wyraźne. I tak, w pierwszej części nie ma podkowca dużego, nocka Ikonnikowa i innych, w drugiej zaś nie ma tchórza stepowego, ślepca górskiego, podolskiego i greckiego. Ogólnie, 75% gatunków ssaków ma międzystrefowe rozprzestrzenienie, począwszy od nizin, a skończywszy na łąkach subalpejskich.

Owadożerne — 8 gatunków: Erinaceus europaeus rumanicus Barret-Hamilton, Talpa europaea brauneri Satunin, Sorex araneus araneus L., Sorex alpinus alpinus Schinzer, Neomys fodiens fodiens Schreber, Neomys anomalus milleri Mattaz., Crocidura suaveolens mimula Miller, Crocidura lencodon lencodon Hermann. Nietoperze — 11 gatunków.

Podkowiec mały (Rhinolophus hipposideros hipposideros Bechstein.) występuje na Podolu, Podkarpaciu i Zakarpaciu.

Podkowiec duży (Rhinolophus ferrum equinum ferrumequinum Schreb.) występuje w Karpatach i na Zakarpaciu. Latem zamieszkuje wysoko w górach.

Nocek duży (Myotis myotis myotis Borkhausen) pospolicie występuje w środowiskach synantropijnych.

Nocek Bechsteina (Myotis bechsteinii Kühl). Rzadki gatunek. Stwierdzony w obwodzie Lwowskim.

Pospolitymi gatunkami są: nocek rudy (Myotis daubentoni daubentoni Kühl), gacek wielkouch (Plecotus auritus auritus L.), mopek (Barbastella barbastellus Schreber.), znaleziony w okolicach Lwowa w jaskini „Miodowej”  i na Zakarpaciu w jaskini koło wsi Niżnyj Sołotwin, borowiec (Nyctalus noctula noctula Schreber.), karlik malutki (Pipistrellus pipistrellus pipistrellus Schreber.). mroczek posrebrzany (Vespertilio murinus murinus L.), znaleziony w kilku miejscach na Podolu, Podkarpaciu i Zakarpaciu oraz Vespertilio serotinus serotinus Shreber.

Drapieżne — 13 gatunków i 2 gatunki zaaklimatyzowane (szop kynoidalny i norka amerykańska).

Kuna leśna (Martes martes martes L.) i kuna domowa (Martes foina foina Erxleben). Pierwsza zamieszkuje w starych lasach Karpat, Podkarpacia, Polesia Wołyńskiego i Zakarpacia. Największe zagęszczenie 6-8 osobników na 1000 ha osiąga w lasach liściastych obwodu Tarnopolskiego i 3 osobniki w lasach iglastych Karpat.

Kuna domowa (kamionka), bardziej pospolita, żyje wśród skał, w osiedlach, lasach i w lasostepach. W Karpatach jej zagęszczenie wynosi średnio 6 osobników na 1000 ha.

Czarny tchórz (Putorius putorius putorius L.), pospolity. Zagęszczenie średnio 6 osobników na 1000 ha.

Tchórz stepowy (Putorius eversmanni Lesson). Autor sądzi, że tchórz stepowy na zachodniej Ukrainie pojawił się niedawno i po raz pierwszy obecność jego stwierdzono została w 1950 r. w obwodzie Tarnopolskim i Lwowskim, gdzie pojawił się, najprawdopodobniej, w związku z poszerzeniem się areału Citellus suslicus Güeld..

Gronostaj (Mustela erminea aestiva Kerr.) występuje sporadycznie na większej części terytorium zachodniej Ukrainy. Liczebność jego zmniejsza się. W Karpatach występuje około 1000 osobników o zagęszczeniu 0,3-0,7 osobników na 1000 ha użytków leśnych.

Łasica (Mustela nivalis vulgaris Erxl.) występuje pospolicie.

Borsuk (Meles meles meles L.), miejscami pospolity. Liczebność zmniejsza się. W Karpatach jest około 3000 osobników.

Wydra (Lutra lutra lutra L.). Występuje rzadko nad brzegami rzek na terytorium całej zachodniej Ukrainy. W Karpatach jest około 400 osobników.

Niedźwiedź brunatny (Ursus arctos arctos L.). W Karpatach osiąga liczbę 1300 okazów. Dzięki ochronie jego liczebność wzrasta.

Wilk (Canis lupus lupus L.). Liczebność jego zmniejsza się. Sporadycznie występuje w Karpatach i na Polesiu Wołyńskim. W Karpatach jest około 60 osobników.

Lis (Vulpes vulpes crucigera Bechst.).  W Karpatach jest około 16000 osobników, tj. 5 osobników na 1000 ha.

Żbik (Felis silvestris silvestris). W Karpatach rzadki, około 1500 osobników. Bardzo rzadko występuje na zachodnim Wołyniu, natomiast nie występuje na Podolu i Polesiu Wołyńskim.

Ryś (Lynx lynx lynx L.). Bardzo rzadko występuje  na Podkarpaciu, Polesiu Wołyńskim, Zakarpaciu, częściej w Karpatach, gdzie zachowało się około 100 osobników, według autora około 160.

Dzik (Sus scrofa scrofa L.). Na zachodniej Ukrainie występuje sporadycznie. W Karpatach jest około 6000 osobników.

Sarna (Capreolus capreolus capreolus L.) występuje wszędzie. W Karpatach jest około 16000 osobników, na Zakarpaciu około 6000, w obwodzie Lwowskim około 35000, Iwano-Frankowskim około 2200 osobników. Maksymalne zagęszczenie w Cumańskim rewirze łowieckim w obwodzie Wołyńskim (na 8000 ha użytków leśnych przypada 300 osobników).

Jeleń szlachetny (Cervus elaphus carpathicus). W Karpatach pogłowie jego dochodzi do 12000 osobników. Zagęszczenie — średnio 6 głów na 1000 ha. Planuje się zwiększenie pogłowia do 20000. W tym celu przeprowadza się aklimatyzację jeleni w kilku miejscach na Polesiu i w innych obwodach. W 1960 r. po raz pierwszy przywieziono siki (Cervus nippon Tern.) do leśnictwa Grabowskiego w obwodzie Lwowskim. Autor uważa aklimatyzację sik w Karpatach za nieracjonalną. Do leśnictwa Niestiukowskiego w w 1970 r. przywieziono daniele (Dama dama L.).

Łoś (Alces alces alces L.). W ostatnim 10-leciu łosie przywędrowały z Białorusi i osiedliły się na Polesiu Wołyńskim i dalej wędrują do obwodu Czerniowiec- kiego i innych obwodów. Ostatni (endemiczny) miejscowy łoś został zabity na Podkarpaciu w 1760 r., a w 1887 r. przybył tu łoś z Polesia.

Żubr (Bison bonasus L.). O występowaniu żubrów na zachodniej Ukrainie są wzmianki z 1430 r., kiedy to w mieście Łucku odbywał się zjazd wielu państw (Polski, Moskwy, Tweri, Riazania, Wielkiego Nowogrodu i innych) zwołany przez litewskiego księcia Witolda  i dla wyżywienia przyjezdnych, oprócz bydła domowego, zabito 100 żubrów, 100 łosi, 500 dzików. Następna wzmianka o żubrach pochodzi z XVI w. W 1965 r. sprowadzono i umieszczono w 5 miejscach 52 żubry z Puszczy Białowieskiej.

Zając szarak (Lepus europaeus transsylvanicus Matsche) żyje na równinach i w Karpatach do wysokości 2000 m npm. Na Polesiu Wołyńskim liczebność jego wynosi 4-5 osobników na 100 ha użytków, w Karpatach około 3 osobników. W sumie w Karpatach jest około 77000 zajęcy. W związku z odłowami i użyciem trujących środków chemicznych, liczebność zajęcy w ciągu ostatniego 10-lecia zaczęła się zmniejszać. Na Zakarpaciu, Podkarpaciu i w Karpatach żyje inna rasa (Lepus transsylvanicus natio carpathorum Hilzn), a na Polesiu Wołyńskim występuje podgatunek — Lepus europaeus hybridus Pallas.

Zając bielak Lepus timidus L.) bywa rzadko spotykany na północy Polesia Wołyńskiego. Próba aklimatyzacji dzikiego królika (Dryctolagus cuniculus L.) w obwodzie Lwowskim nie dała pozytywnych wyników. W 1967 r. wypuszczono w 3 miejscach 100 królików przywiezionych z południa USRR.

Wiewiórka. W Karpatach żyje Sciurus vulgaris carpaticus Pietruski, na Polesiu Wołyńskim S. vulgaris vulgaris L., w południowym lasostepie S. vulgaris kessleri Migulin. Liczebność wiewiórki w Karpatach waha się w poszczególnych latach w zależności od ilości szyszek modrzewia, jodły i żołędzi buka. Przy dużych ilościach’ pokarmu liczebność może osiągać 79-120 osobników na 1000 ha lasu.

Suseł perełkowany (Citellus suslicus suslicus Güld.) występuje mozaikowo. Miejscami liczebność dochodzi do 50 osobników na 1 ha pastwisk. Oprócz obwodów: Lwowskiego, Tarnopolskiego i Iwano-Frankowskiego, duża kolonia tego gatunku znajduje się obok miasta Włodzimierza Wołyńskiego.

Suseł  moręgowany (Citellus citellus citellus L.) ma szerokie rozprzestrzenienie na zachodniej Ukrainie. Ostatnio został stwierdzony na Nizinie Panońskiej na Zakarpaciu. Liczebność miejscami dochodzi do 25-40 osobników na 1 ha.

Bóbr (Castor fiber L.). Do 1964 r. kilka par bobrów zachowało się w odludnych miejscach rzeczki Borkowa w obwodzie Równieńskim. Po 1964 r. zaczęła się „reaklimatyzacja” bobrów. Wypuszczono 63 bobry w różne miejsca obwodu Równieńskiego. Bobry dobrze się zadomowiły.

Trzy gatunki popielic: Glis glis L., Dryomys nitedula nitedula L. (bardzo rzadka) oraz Muscardinus avellanarius avellanarius L.

Spotykane są: Sicista subtilis severtzovi Ognev i Sicista betulina betulina Pall., Rattus norvegicus norvegicus Berk., Rattus ratttus (bardzo rzadko), Micromys minutus pratensis Ockkay, Apodemus agrarius agrarius Pall., Sylvimus silvaticus silvaticus L., Sylvimus flavicollis flavicollis Merch., Cricetus cricetus cricetus L, Cricetulus migratorius Pall. rzadko, po raz pierwszy na Ukrainie zachodniej w 1948 r. w obwodzie Czerniowieckim), Clethrionomys glareolus istericus Miller, Arvicola terrestris meridionalis Ognev (pospolita), Arvicola terrestris scherman Shaw (na Zakarpaciu na wysokości 200-1300 m npm.), Microtus oeconomus stimmingi Nehring, Microtus agrestis gregarius L., Microtus arvalis levis Miller (równiny Zakarpacia), Microtus arvalis dupliostus Rör et Börn (strefa subalpejska Karpat), Microtus arvalis rossia-meridionalis Ognev (pozostała część Ukrainy zachodniej), Microtus subterraneus subterraneus De Selys Longchamps, Microtus (Chionomys) nivalis ulpius Miller (Karpaty, regel górny), Spalax polonicus polonicus Mehely (= S. podolicus Pennat.) w obwodach Lwowskim, Tarnopolskim i Iwano-Frankowskim, Spalax graecus Nehring (na prawym brzegu Prutu), Spalax leucodon leucodon Nordm. (na równinach Podkarpacia, w obwodzie Czerniowieckim, gdzie zagęszczenie dochodzi do 23 osobników na 1 ha), nutria (Myopotamus coypus Molina), dobrze aklimatyzująca się oraz szczur piżmowy (Ondatra zibethica zibethica L.)  — zaaklimatyzował się na całym terytorium.

III rozdział „Praktyczne znaczenie kręgowców” poświęcony jest znaczeniu dzikiej fauny zachodniej Ukrainy dla rolnictwa, leśnictwa i myślistwa. W rolnictwie dzikie kręgowce odgrywają dużą rolę; z jednej strony przynoszą korzyści poprzez niszczenie szkodliwych bezkręgowców i gryzoni, z drugiej strony same mogą być szkodnikami w uprawach rolniczych, jak i w gospodarce hodowlanej. Analizy żołądków płazów mówią o pożyteczności Amphibia, wynikającej z odżywiania się szkodliwymi owadami. Tak więc, okazało się, że największy współczynnik pożyteczności* wykazuje traszka zwyczajna (51,9%), następnie rzekotka drzewna (50,0%), kumak nizinny (42,6%), najmniejszy zaś ma Rana ridibunda (19,1%). Bardzo pożyteczne są ptaki. Na podstawie badań Marisowoj (1963) szczególnie pożyteczne w niszczeniu szkodliwych owadów w lasach i zasiewach są wszystkie gatunki drozdów, białorzytki i kląskawki w niszczeniu szkodliwych owadów na łąkach i w zasiewach, pożyteczne są również pleszka  zwyczajna i słowiki. Pożyteczne są ptaki roślinożerne i kuropatwy, gdyż zjadają nasiona chwastów. Dużą korzyść przynoszą ptaki drapieżne, odżywiające się gryzoniami, wśród których do najpożyteczniejszych należą: płomykówka, sowa uszata i błotna, puszczyk, myszołów zwyczajny, myszołów włochaty, pustułka, a także gawrony niszczące mnóstwo poczwarek chrabąszczy w czasie wiosennej orki i przez całą wiosnę podczas ich masowego pojawiania się. Wróble są pożyteczne w okresie wiosenno-letnim, gdyż niszczą owady przynoszące szkody uprawom rolnym. Duże szkody w uprawach wyrządzają drobne gryzonie, tak np. bardzo szkodliwy na karpackich połoninach jest mały karczownik (A. terrestris scherman), który podgryza korzenie traw — bazę pokarmową zwierząt hodowlanych, chociaż przy robieniu norek spulchnia glebę połonin. Bardzo pożyteczny w niszczeniu gryzoni jest lis, w skład pokarmu którego wchodzi latem i wiosną około 55% gryzoni, około 20% ptaków, około 26% owadów, a zimą około 31,4% zajęcy szaraków, około 26% karczowników i około 15% ptaków.

Kuna leśna w zimie odżywia się głównie drobnymi gryzoniami, następnie wiewiórkami (9%) i ptakami (9%). Wiosną i latem jej pokarm jest bardziej urozmaicony z domieszką owoców, owadów, gadów itd. Pokarm łasicy  składa się w 97% z drobnych gryzoni, ptaków w jej pokarmie jest mało, a roślin nie stwierdzono. Biorąc pod uwagę korzyści przynoszone przez lisa, wynikające z niszczenia gryzoni, autor sugeruje całoroczny zakaz odstrzału lisów. Również uważa, że dla zachowania w przyrodzie równowagi biologicznej należy pozostawić niewielką liczbę wilków (drapieżnik-ofiara) i równocześnie zapobiec wyginięciu tego gatunku. Ilość wilków w Karpatach od 1946 r. do 1970 zmniejszyła się 8- 17 razy w poszczególnych rejonach, a średnio o 10,5 razy.  Na Zakarpaciu przed 1964 r. coroczny odstrzał wynosił 45 wilków, w latach 1964-1968 — 7 wilków. W 1971 r. w Karpatach było około 60 wilków o zagęszczeniu 2,3-3,8 osobników na 100 tys. ha użytków. Autor zaleca zmniejszyć pogłowie wilków o 50%. W Karpatach wilki od 1946 r. do 1970 r. zniszczyły około 50 tys. sztuk zwierząt domowych (byki, drobne bydło rogate, konie). Szkody wyrządzone przez wilki w gospodarstwach myśliwskich zachodniej Ukrainy dokładnie nie są obliczone. Orientacyjnie w Karpatach w ciągu lat 1951-1970 wilki zniszczyły około 1700 jeleni, 3000 saren i 4000 młodych dzików.

Czwarty rozdział: „Ochrona dzikich zwierząt”. Zubożenie dzikiej fauny zachodniej Ukrainy autor sprowadza do 6 punktów:

1. Melioracja, wyprostowanie koryta rzek, budowa tam.

2. Zmniejszenie lasów.

3. Zanieczyszczenie zbiorników wodnych, gleby i atmosfery.

4. Używanie preparatów chemicznych.

5. Bezpośrednie zetknięcie się z techniką (lecące ptaki giną na przewodach elektrycznych, w zderzeniu z samochodami i samolotami itd., zgniatanie jaj przy sprzęcie zbóż, przy sianokosach itd.).

6. Nieracjonalne polowanie, kłusownictwo, zabijanie żmij, ptaków drapieżnych i innych zwierząt.

W związku z koniecznością zagospodarowania terenów, niezbędne jest stworzenie sieci parków narodowych, rezerwatów czasowych, rezerwatów stref ochronnych oraz właściwy stosunek do naturalnych krajobrazów, a także przestrzeganie reguł obowiązujących w myślistwie i rybołówstwie. Autor zaleca stworzenie na terytorium zachodniej Ukrainy szeregu parków narodowych i rezerwatów faunistycznych. Dla uzasadnienia słuszności tych postulatów przytoczone są dane liczbowe odnoszące się do parków narodowych, rezerwatów, rezerwatów czasowych i gospodarstw myśliwskich.

Ogólna powierzchnia takich chronionych terenów w obwodzie Zakarpackim wynosi 452661 ha, w Czerniowieckim 506735 ha, w Iwano-Frankowskim 406599 ha, a w Lwowskim 879685 ha. Dla zachowania fauny, autor uważa za konieczne pozostawienie wysokopiennych enklaw leśnych, jaskiń, rumowisk skalnych, bagien, torfowisk itd. Niezbędne jest stworzenie i zachowanie leśnych terenów odpowiednich dla przebywania w nich zwierząt, a także sztucznych  i naturalnych zarośli krzewów, upraw roślin pastewnych na leśnych polanach, ziemiopłodów, zakładanie stawów, jezior, budowa kanałów, zachowanie łąk, bagien, przybrzeżnej roślinności itd.

Autor zamieszcza spis 70 gatunków rzadkich  kręgowców zamieszkujących zachodnią Ukrainę  i wymagających pełnej ochrony oraz 60 gatunków sporadycznie występujących na zachodniej Ukrainie i również zasługujących na ochronę. Wszystkie wymienione 130 gatunków kręgowców uchwałą Lwowskiej Rady Delegatów Ludu Pracującego zostały objęte ochroną. Istnieje potrzeba ażeby pozostałe obwody Ukrainy Zachodniej zrobiły to samo. Ponadto autor proponuje odtworzyć 13 gatunków dawniej żyjących na zachodniej Ukrainie (sarna, świstak alpejski, zając bielak, biała kuropatwa i inne). Pożyteczną książkę zamyka skorowidz nazw kręgowców w językach ukraińskim i angielskim.

 
  Mikołaj Burczak-Abramowicz

__________________________________________
* Współczynnik pożyteczności (wg Kracawcewa, 1935): V = ab/n, gdzie a — liczba pożytecznych osobników, b — liczba szkodliwych osobników i n — ogólna liczba osobników.