Suplement XVIII
Sprawozdania: Tom 1
Panstwowy Instytut Biologii Doswiadczalnej
Imienia M. Nenckiego. Stacja Hydrobiologiczna,
Lake Wigry – 1922
— 31 —
ALFRED LITYŃSKI
O WYBORZE POKARMU U RYB PLANKTONOŻERNYCH JEZIORA WIGIERSKIEGO.
I. U k l e j a. — S t y n k a.
W jeziorze Wigierskiem, o ile mi wiadomo, żyje 5 gatunków ryb planktonożernych, t. zn. takich, które w wieku dojrzałym żywią się wyłącznie, lub przeważnie kosztem ustrojów planktonowych. Są to ryby następujące: sieja (Coregonus maraena Bl.), sielawa (Coregonus albula L), stynka (Osmerus eperlanus L), ukleja (Alburnus lucidus Heck.) i ciernik (Gasterosteus aculeatus L).
Z pośród gatunków wymienionych jedynie u trzech ostatnich miałem dotąd sposobność zbadać bliżej rodzaj pobieranego pokarmu oraz sposób odżywiania się im właściwy. Materjału dostarczyły mi okazy, złowione w różnych porach roku w Wigrach, jak również obserwacje kilkumiesięczne nad osobnikami hodowanemi na Stacji Hydrobiologicznej
Stynka należy do ryb najliczniej poławianych w Wigrach, nie osiąga jednak tutaj wymiarów, spotykanych w niektórych innych jeziorach suwalskich. Osobniki dojrzałe, łowione bezpośrednio przed tarłem (marzec – kwiecień), przekraczają rzadko długość 12 cm (od końca pyszczka do nasady płetwy ogonowej). Identyczną, lub niewiele większą długość miały najdorodniejsze z dostarczonych mi okazów ukleji. Oba gatunki wiodą w Wigrach życie pelagiczne. Dotyczy to zwłaszcza delikatnej, napół przezroczystej stynki, skupiającej się gromadnie zazwyczaj w miejscach najgłębszych zapadlin misy jeziornej, gdzie — na t. zw. toniach stynkowych — poławiają tę rybkę od jesieni do wiosny, niekiedy w ilościach olbrzymich ¹).
W październiku r. 1921 zbadałem okazy stynki i ukleji, pochodzące z pierwszych połowów jesiennych, jakich dokonano
w tym roku w zachodniej części Wigier. Po zaznajomieniu się z zawartością żołądka kilkunastu okazów obydwu gatunków, stwierdziłem odrazu charakterystyczne różnice jakościowe i ilościowe w pobranym pokarmie. Podobieństwo w obu przypadkach na tern głównie polegało, że zarówno u stynki, jak ukleji, pokarm składał się wyłącznie ze
¹) Według statystyki, przedłożonej Inspektoratowi rybackiemu w Suwałkach przez spółkę dzierżawiącą jeziora suwalskie, złowiono w Wigrach w okresie od 1/III do 1/VI 21 12600 f. tej ryby (ok. 5.000 kg.) Dodamy, iż połów stynek w tym czasie, zdaniem rybaków był „słaby”.
— 32 —
samych tylko form limnetycznych. Przy porównaniu osobników tej samej długości ciała, mogłem się przekonać, że ilość pożywienia była u stynki kilkakrotnie mniejsza, niż u ukleji. U pierwszej znajdowałem przeciętnie w żołądku około 100, najwyżej 300—350 skorupiaków, u drugiej bywało ich z reguły po kilka tysięcy.
Wybitniejsze jeszcze różnice wystąpiły pod względem jakościowym. Wśród tysięcy okazów planktonowych, z jakich składała się treść żołądka ukleji, panowały bezwzględnie 2 gatunki wioślarek (Cladocera): Daphnia (Hyalodaphnia) cucullata Sars i Bosmina coregoni Baird.
Brakło natomiast całkowicie niemal reprezentantów rzędu Copepoda; na kilka setek bowiem Daphnia i Bosmina przypadał zrzadka 1 okaz z rodzaju Cyclops lub Diaptomus.
Pokarm stynki przedstawiał się pod względem jakościowym bardziej różnolicie. Z dwu grup głównych, stanowiących faunę limnetyczną Wigier, znalezione zostały w październiku w jej żołądku gatunki następujące:
Cladocera Copepoda
Diaphanosoma brachyurum Diaptomus gracilis
Daphnia cucullata Diaptomus graciloides
Daphnia cristata Heterocope appendiculata
Bosmina coregoni Eurytemora lacustris
. Cyclops oithonoides
. (? Cyclops leuckarti).
Razem tedy 9 (10?) gatunków skorupiaków. Jeśli zestawimy listę powyższą z wykazem gatunków planktonowych, występujących w części śródjeziornej jeziora Wigierskiego ¹) stwierdzimy brak w żołądku zbadanych okazów stynki form następujących: 1) Leptodora kindlii, 2) Bythotrephes longimanus, 3) Bosmina longirostris i 4) Cyclops strenuus.
Należy zauważyć atoli, iż dwa pierwsze gatunki oraz C. strenuus są w Wigrach zjawiskiem rządkiem w październiku, trzeci natomiast gatunek (Bosmina), jakkolwiek występuje licznie w planktonie w tym czasie, stanowi może zdobycz mniej poszukiwaną, ze względu na nieznaczne wymiary ciała (do 0.4 mm.).
Z liczby 9 gatunków, stwierdzonych w sposob niewątpliwy w miazdze pokarmowej stynki, nie wszystkie występowały równie często. Stosunki ilościowe unaocznia tabela poniższa,; dotycząca 3 typowych okazów, pochodzących z połowów, dokonanych 10/X i 11/X 21 w zatoce Wigierki.
Osmerus Hetero– Diapto– Cyclops Euryte– Diapha– Daphnia
eperl– Data Długość cope mus mora nosoma cucullata Bosmina
nus połowu ciała appen– gracilis oithono– brachy– + cristata
. dicul. + gra– ides urum coregoni
. ciloides lacustris
Nr 1 10 X 21 7 cm 91 7 0 0 0 2 3
Nr 2 10 X 21 9 cm 35 0 0 0 0 1 0
Nr 3 11 X 21 9,5 cm 40 40 3 0 3 10 5
. 166 47 3 0 3 13 8
¹) Ob. Lityński, Jezioro Wigry, jako zbiorowisko fauny planktonowej. Prace Stacji Hydrob. n. Wigrach, 1922.
— 33 —
Z liczb przytoczonych wynika, że, mimo różnic indywidualnych w pokarmie, zauważyć się daje wyraźna przewaga widlonogów, przyczem dominującym gatunkiem jest Heterocope appencliculata, stanowiąca 40 do 97% przeciętnie 70% wszystkich form znalezionych. Drugim co do liczebności gatunkiem był Diaptomus gracilis, liczba znalezionych osobników wahała się jednak w szerokich granicach: 0 do 40%. Ani jedna z wioślarek nie występowała w pokaźniejszej ilości. Znamiennym jest również nikły odsetek Eurytemora lacustris, znalezionej wyjątkowo tylko u 2 osobników, w małej ilości.
Zaznaczone różnice w składzie pokarmu obu ryb pelagicznych mieć mogłyby dwie przyczyny: żerowanie w różnych okolicach jeziora, zaludnionych przez odrębną faunę planktonową, lub — dowolny wybór pożywienia. Przypuszczenie pierwsze jest mało prawdopodobne, okazy bowiem zbadane pochodziły z połowów, dokonanych w tych samych miejscach, tą samą siecią. Ponadto rozmieszczenie poziome i pionowe planktonu śródjeziornego w Wigrach nie usprawiedliwia bynajmniej podobnego założenia¹).
Pragnąc wyjaśnić, jakie czynniki mogą powodować w danym razie ekskluzywność w pokarmu, ujawnioną tak wybitnie u ukleji, obserwowałem gatunek ten w ciągu 5 miesięcy w akwarjum. Jako pożywienie, podawałem kolejno różne zwierzęta wodne: wioślarki, widłonogi, małżoraczki (Ostracoda), wodopójki (Hydracarina), pierścienice i stułbie (Hydra oligactis). Przekonałem się, że ukleje młodsze (4 — 5 cm) rzucają się na wszystkie wymieniona, niezbyt duże i niezbyt małe zwierzęta (w granicach wymiarów: 0.5—3 mm), o ile są one w ruchu, omijają tylko nieruchomo siedzące ²). Wreszcie wypluwały stale wszystkie wodopójki i stułbie. Jak wspomniałem, w żołądkach ukleji znajdowałem jedynie formy śródjeziorne. Okazy hodowane połykały równie chętnie następujące wioślarki litoralne: Polyphenuis pediculus, Simocephulus vetulus, Sida crystallina, Eurycercus lamellatus, Ceriodaphnia megops; natomiast – mając do wyboru inny pokarm — omijały wyraźnie ciemno pigmentowaną Scapholeberis mucronata. Wreszcie wypluwały stale wszystkie wodopójki i stułbie. Okazy starsze nie reagowały nawet na te ostatnie wcale.
Brak widłonogów w żołądkach ukleji tłumaczy się w sposób nader prosty. Ryba ta jest zdeklarowanym krótkowidzem.
Spostrzega zdobycz dopiero w chwili, gdy zbliży się do niej na odległość nie większą od 7 cm. Ponadto jest ona myśliwym niezręcznym, któremu zwinne widłonogi zreguły się wymykają. Gdy np. z puszczonemi do akwarjum 100 okazami Daphnia ukleja załatwiła się mniej więcej w ciągu 1 godziny, do wyłowienia takiejże liczby osobników Diaptomus gracilis lub Cyclops virids zużywała ona, wśród nieustannej gonitwy, 2 dni lub więcej.
Analogicznych doświadczeń ze stynką nie mogłem przeprowadzić, okazy bowiem złowione wkrótce ginęły. Sam fakt atoli znajdowania w jej żołądku tak znacznych ilości Heterocope i Diaptomus — najlepszych pływaków planktonowych — daje świadectwo jej zdolnościom łowieckim. Predylekcja widoczna do Heterocope uwarunkowana jest może wielkością tego skorupiaka przewyższającego conajmniej dwu-
¹) Lityński l. c.
²) Wyjątek pozorny z tej reguły stanowią pożerane chętnie osobniki Sida crystallina, uczepione do ścianki akwarjum, wykonywujące jednak stale ruchy oddechowe nóżkami tułowia.
— 34 —
krotnie długością ciała pozostałe składniki pokarmu. Ponieważ widłonóg ten ginie w Wigrach na początku zimy i znika z planktonu na cały okres miesięcy zimowych, interesującem było wobec tego zagadnienie, czem żywi się stynka w tej porze roku, gdy również drugi ulubiony przez nią rodzaj Diaptomus staje się rzadkim.
W żołądku okazów stynki, złowionych w styczniu, stwierdziłem następujący skład pokarmu:
Cladocera Copopoda
Bosmina longirostris Eurytemora lacustris
Daphma cristata Diaptomus gracilis
Chydorus sphaericus Cyclops oithonoides
Cyclops strenuus
Cyclops viridis
Cyclops serrulatus
Canthocamptus staphylinus
Razem — 9 gatunków skorupiaków. Z tych atoli 3 gatunki: Chydorus sphaericus, Cyclops viridis i C. serrulatus są mieszkańcami strefy przybrzeżnej, 1 gatunek zaś — Canthocamptus staph. w miejscach głębokich trzyma się strefy dennej. Najliczniej występowały formy następujące: 1) Bosmina longirostris (około 40%), 2) Eurytemora (25%), Cyclops strenuus i oithonoides (łącznie do 20%). Inne podane gatunki były skąpo reprezentowane. W żołądku 2 stynek znalazłem szczątki kiełża (Gammarus pulex) długości 7—8 mm.
Zmianę w pożywieniu stynki w styczniu możemy sobie wyjaśnić w sposób następujący. Z chwilą zniknięcia z planktonu większych widłonogów oraz przerzedzenia się pospolitych w lecie i w jesieni wioślarek, ryba wymieniona musiała zwrócić się z konieczności do pogardzanego dawniej drobniejszego pokarmu (Bosmina longirostris). Ponieważ jednak masa ogólna zawieszonego w wodzie planktonu jest w zimie znacznie mniejsza, niż w lecie (w styczniu 1922 była objętość osadu wilgotnego w Wigrach 10 razy mniejsza, niż w lipcu, sierpniu lub październiku 1921 r.), stynka poszukuje najwidoczniej w tym czasie pożywienia również poza obrębem strefy właściwej swego zamieszkania, zapuszczając się ku brzegom, lub żerując na dnie, na co wskazuje obecność w jej żołądku gatunków: Cyclops serrulatus, C. viridis, Canthocamptus staphylinus, Chydorus sphaericus oraz Gammarus pulex.
Dalsze zmiany w tym kierunku spostrzegamy w lutym. Na początku tego miesiąca występowanie w żołądku stynki osobników Gammarus pulex przybiera cechy zjawiska stałego. Do wykazu tych samych form przybrzeżnych, uprzednio już wymienionych, przybywa jeszcze Cyclops fimbriatus, dla fauny Wigier dotąd nienotowany, natomiast ubywa Chydorus sphaericus, który spotyka się w Wigrach w zimie w pojedynczych tylko okazach.
W końcu lutego znajdowałem najliczniej w pokarmie gatunki: Cylops strenuus, Eurytemora lacustris, Bosmina longirostris, Daphnia cristata oraz rosłe, 2.5—3.0 mm. długie widłonogi przybrzeżne Cyclops viridis. Należy zauważyć, iż ilość pokarmu u stynek w tym miesięcu złowionych była niewielka; u wielu osobników — często zwłaszcza u samców żołądek bywał nawet pusty, lub zawierał minimalne ilości przetrawionej, otoczonej białawym śluzem miazgi pomarańczowo-żółtej, z której to barwy
— 35 —
wnosić należało, że pożywienie składało się ze skorupiaków. Rzecz godna uwagi, iż w żołądku żadnej ryby zbadanej nie znalazłem śladu wrotków (Rotatoria), jakkolwiek w tym właśnie czasie rozwijają, się one obficie i stanowią w ciągu miesięcy zimowych dominujący liczebnie składnik planktonu wigierskiego.
W marcu badania musiałem przerwać, z powodu braku materjału.
Nadmieniam na ostatku, iż treść żołądka 3 okazów stynki z połowu 10/X 1921, o długości ciała 7 do 9 cm., po wydzieleniu pokarmu zwierzęcego, złożonego niemal wyłącznie z Heterocope — zbadała na mą prośbę p. dr. J. Wołoszyńska.
Stwierdziła ona w miazdze pokarmowej obecność glonów następujących:
Fragillaria crotonensis — nader liczne osobniki,
Asterionella gracillima — rzadka,
Cyclotella schroeteri — rzadka,
Oedogonium sp. — 1 nitka z 3 komórek złożona,
Dinobryon divergens — jedynie okrywy.
Ponieważ były to wszystko organizmy strawione, t. zn. wyłącznie skorupki lub błony, natomiast ustroje roślinne wolniej od zwierzęcych ulegają działaniu soków trawiennych, skłonny jestem przypuszczać, że glony powyższe dostały się do żołądka stynki z przewodu pokarmowego połkniętych przez nią skorupiaków (Heterocope?). Podobnie tłumaczymy sobie obecność Eunota lunaris — jedynego glona, znalezionego w żołądku tych 3 stynek w stanie nieprzetrawionym a żyjącego na skorupkach skorupiaków planktonowych w charakterze epifita. Czy występuje on jednak na Heterocope w Wigrach — tego dokąd nie sprawdzono.
RÉSUMÉ.
Ueber die Ernährungsweise der planktonfressenden Fische des Wigrysees
Von A. Lityński.
Der Verf. untersuchte mehrere Exemplare des „kleinen” Stintes (Osmerus eperlanus L.) und der Laube (Alburnus lucidus Heck.) bezüglich ihres Megeninhaltes. Im Oktober wurden im Magen der letzteren je 1 bis 4 Tausende von limnetischen Krustazeen gefunden, darunter aber nur2 Cladocerenarten: Daphnia cucullata und Bosmina coregoni v. microps-globosa in ganz überwiegender Menge euftraten. Es fehlten hingegen die haufigen im Plankton Copepoden fest gänzlich. Der Mageninhalt der aus denselben Fangen stammenden Individuen des Stintes bestand durchschnittlich bios aus 100 Krustazeen, davon 9 verschiedene Arten der Cladoceren und Copepoden bestimmt wurden. (S. Verzeichnis auf d. Seite 32). Die Tabelle auf der S. 32 gibt die Zahl der einzelnen Krustazeen an, die im Magen dreier typischen (7.9 und 9.5 cm langen) Exemplaren des Fisches konstatiert wurden. Durch die angestellte Untersuchung wurde somit erwiesen, dass der Stint des Wigrysees im
— 36 —
Oktober hauptsächlich 2 Copepodenspezies: Heterocope appendiculata und Diaptomus gracilis verzehrt.
Der Mangel an Copepoden in dem Mageninhalt der Laube (Ukelei, Alburnus lucidus) kann dadurch erklärt werden, dass der Fisch ein recht ungeschickter und anscheinend kurzsichtiger Jäger ist, der den lebhaften Bewegungen der entfliehenden Copepoden nicht nachfolgen kann.
Da Heterocope im Spätherbst zu Grunde geht und ihre Jungen erst im Frühling aus Dauereiern entschlüpfen, es war daher von Interesse, welche bestimmte Aenderungen in der Nahrungsweise des Stintes im Winter vorkommen würden.
Die weiteren, im Januar vorgenommenen Mageninhaltuntersuchungen ergaben folgenden Befund:
Bosmina longirostris Chydorus sphaericus
Daphnia cristata Diaptomus gracilis
Eurytemora lacustris Cyclops viridis
Cyclops oithonoides Cyclops serrulatus
Cyclops strenuus Canthocamptus staphylinus
Gammarus pulex.
Die auf der linken Seite angeführten Formen wurden haufig, die auf der rechten—selten im Magen vertreten. Am zahlreichsten kam Bosmina longirostris (ca 40%, aller aufgefundenen Organismen) vor. Bemerkenswert ist das Vorhandensein solcher Arten, wie Cyclops serrulatus, C. viridis, Canthocamptus, Chydorus und Gammarus, die alle Ufer- oder Bodenbewohner sind. Fest dieselbe Zusammensetzung der Nahrung wurde im Februar nur kam festgestellt, nur kam Gammarus häufiger vor und Chydorus fehlte gänzlich, da diese Cladocere im Wigrysee nur in spärlichen Individuen überwintert. Ausserdem wurde noch Cyclops fimbriatus — a uch ein Uferbewohner—gefunden. Wir heben endlich hervor, dass im Magen der untersuchten Fischarten weder Chironomidenlarven, noch die massenhaft im Winterplankton auf tretenden Rotatorien entdeckt werden konnten.
Linki: