Płazy i gady Rumunii na tle herpetofauny Europy
Żyłka, A. 1972. Płazy i gady Rumunii na tle herpetofauny Europy. Przegl. Zool. 16(2): 213-224.
Płazy i gady Rumunii na tle herpetofauny Europy
Amphibians and Reptiles of Rumania Compared with the Herpethological
Fauna of Europe
ANTONI ŻYŁKA
Ukształtowanie terenu i warunki klimatyczne panujące w Rumunii sprzyjają rozwojowi herpetofauny w tym kraju. Aby łatwiej było zrozumieć rozmieszczenie płazów i gadów w Rumunii podam krótką charakterystykę geograficzną. Z północy na południe biegnie łatwo dostępny łuk Karpat Wschodnich o przeciętnej wysokości 1300-1500 m npm, a od doliny rzeki Prahovy biegnie równoleżnikowo wysokogórski masyw Karpat Południowych o wysokości 2000 m npm na prawie całej swej długości (oprócz Karpat Zachodnich). Zachodnią część kraju zajmuje Nizina Cisy.
Karpaty Wschodnie obniżają się na wschodzie i przechodzą w płaskowyż zwany Wyżyną Mołdawską. Między Karpatami Południowymi a Dunajem rozciąga się Nizina Wołoska. Południowo-wschodnią część Rumunii, pomiędzy bagnistą doliną Dunaju a jego deltą, zajmuje wyżynna Dobrudża. Wyżyna Mołdawska ma charakter płaskowyżu, licznie poprzecinanego jarami rzek. Nizina Wołoska w południowej części Rumunii jest przedzielona rzeką Alutą na 2 części: zachodnią Oltenię o charakterze pagórkowatym i pociętą głębokimi, dochodzącymi do 50 m dolinami rzek oraz na wschodnią Multanę niżej położoną. Teren lekko pagórkowaty nad Alutą przechodzi w kierunku wschodnim w zupełną równinę stepu Băragan. Dla Oltenii charakterystyczne są jeszcze piaszczyste wydmy. Południowe i wschodnie krańce Niziny Wołoskiej zajmuje szerokie i bagniste dno doliny Dunaju, charakteryzujące się wielką ilością starorzeczy Dunaju i jezior. Podobny charakter ma delta Dunaju. Największą część delty zajmują stare piaszczyste mierzeje brzegowe pokryte wydmami. Największe z nich osiągają 7 m wysokości i nie są zatapiane przy największych nawet powodziach. Rozkład sieci rzecznej widoczny jest na ryc. 1.
Terytorium Rumunii leży w umiarkowanych szerokościach geograficznych. Ogólnie biorąc klimat jest umiarkowany, kontynentalny. Zachodnia część kraju ma więcej cech klimatu środkowoeuropejskiego, wschodnia natomiast i południowo-wschodnia jest pod działaniem klimatu Europy wschodniej. Duży wpływ na ukształtowanie klimatu mają tutaj góry. Mają one swoisty klimat uwarunkowany wysokością npm i stanowią granicę wpływów klimatycznych.
Ryc. 1. Układ sieci rzecznej Rumunii
Na ogólną liczbę żyjących w Europie 43 gatunków (93 podgatunków) płazów (Mertens & Wermuth, 1960), w Rumunii występuje 17 gatunków (20 podgatunków), (Fuhn, 1960a). Więcej jest tu form gadów, a mianowicie 25 gatunków (32 podgatunki) (Fuhn & Vancea, 1961 b) na 107 gatunków (350 podgatunków) żyjących w Europie (tabela 1 i 2).
Tabela 1
Porównanie ilości gatunków i podgatunków płazów żyjących
w Europie i w Rumunii i Tarcău.
. Amphibia Caudata Salientia
. ga- pod- ga- pod- ga- podga-
. tunki ga- tunki ga- tunki tunki
. tunki tunki
Europa 43 93 19 30 24 43
Rumunia 17 20 5 7 12 13
Tabela 2
Porównanie ilości gatunków i podgatunków gadów żyjących w Europie i w Rumunii
. Reptilia Testudine Sauria Serpentes
. gatunki podgatunki gatunki podgatunki gatunki podatunki gatunki podatunki
Europa 107 350 11 15 63 268 33 67
Rumunia 25 32 5 5 10 14 10 13
Amphibia – Płazy
Rozpoczynając przegląd herpetofauny Rumunii od płaz ogoniastych (Caudata) gatunkowo nie stwierdzimy żadnych odstępstw od naszej fauny tych płazów. Jest tu tylko więcej odmian traszek Salamandra plamista (Salamandra s. salamandra L.) występuje najliczniej w środkowej górzystej części Rumunii. Poza tym znanych jest kilka stanowisk z krańców kraju (regiony Timişoara i Oradea). Również ograniczona do terenów górskich jest traszka górska Triturus a. alpestris (Laur). Żyje ona tutaj w piętrze alpejskim i subalpejskim na wysokości 500-2000 m npm. Podobnie jak u nas endemicznym gatunkiem jest tu traszka karpacka Triturus montandoni (Boulenger, 1880). Jej występowanie w Rumunii jest ograniczone do łuku Karpat, gdzie żyje na wysokości 500-1900 m npm, a więc górna granica jej zasięgu pionowego jest wyższa niż w Europie środkowej. Osobniki tego gatunku żyjące w kałużach razem z traszką górską i zwyczajną krzyżują się z tą ostatnią Fuhn (1963 a) opisuje bastardy powstałe z takich krzyżówek z gór Ciucas (Valea Berii) i Tarcău. Są one mniejsze i smuklejsze od traszki karpackiej, natomiast wyglądem zewnętrznym zbliżone są do traszki zwyczajnej.
Jedna z największych traszek – traszka grzebieniasta Triturus cristatus (Laur) występuje tu w dwu podgatunkach. Forma nominatywna Triturus c. cristatus (Laur) znana z całej Europy środkowej tu najliczniej występuje w środkowej części kraju. Na południu Rumunii zastępuje ją Triturus cristatus dobrogicus (Kiritzescu). U tego podgatunku czarne plamy na brzusznej stronie ciała są ułożone w pewien system plam poprzecznie ułożonych, a nie są rozrzucone tak nieregularnie jak u rasy nominatywnej. Na linii styku tych odmian można spotkać ich hybrydy (Fuhn, 1960 a). Osobniki takie były spotykane w kilku stanowiskach w regionach Bucureşti i Iaşi. Ostatnią traszką jest tu traszka zwyczajna występująca również w dwu podgatunkach. Podgatunek nominatywny Triturus v. vulgaris (L.) dochodzący do wysokości 1000 m npm zamieszkuje głównie środkową część kraju i deltę Dunaju. Najrzadsze jego stanowiska znajdują się w granicznych częściach Rumunii.
Fuhn (1963 b) opisuje masowo występujące osobniki neoteniczne tej rasy w populacji z Caraorman w delcie Dunaju. Podgatunkiem wyłącznie rumuńskim jest Triturus vulgaris ampelensis Fuhn. Samce tej formy mają w porze godowej grzebień mniej powycinany od naszych traszek zwyczajnych. Są one koloru żółtawego (niekiedy kawowego), z okrągłymi czarnymi plamami na grzbiecie i po bokach ciała. Na brzuchu znajdują się okrągłe czarne plamy zwykle z prążkami pomarańczowymi, chociaż niekiedy są one nieobecne. Krawędź dolnej strony ogona ma błękitne i różowe prążki, a boki są z refleksami złocistymi. Samice natomiast są całe jasnożółte z grzbietem i jego boczną krawędzią żółtą. Na grzbiecie i po bokach ciała leżą małe czarne plamki, niekiedy ułożone w ciemnej zębatej linii wzdłuż krawędzi grzbietu. Brzuch jest żółty lub żółtawo-różowy bez plam. Występuje on w regionach Hunedoara, Oradea, Cluj i Autonomă Maghiară. Zamieszkuje tu przejrzyste, zimne kałuże górskie na wysokości 300-1270 m npm, chociaż czasem spotyka się ją też w kałużach z bogatą wegetacją (Fuhn, 1960 b).
Anura – Płazy bezogonowe
Bardziej bogate w ilość gatunków są w Rumunii płazy bezogonowe. Z rodziny ropuszkowatych Discoglossidae występują tu oba gatunki naszych kumaków. Kumak nizinny Bombina b. bombina (L.) występuje na terenie całego kraju. Najliczniejszy jest w Rumunii południowej i południowo-zachodniej oraz w delcie Dunaju. We wrześniu 1966 r. obserwowałem w Mamai kumaki w prawie wyschniętej kałuży leżącej na drodze wiodącej ku plaży. Kałuża była położona zaraz za wydmami nadmorskimi w odległości około 150 m od brzegu morza. Kumak nizinny występował tu obok liczniejszej od niego żaby śmieszki (młodych osobników).
Kumak górski Bombina v. variegata (L.) jest ograniczony do górzystej, środkowej części Rumunii. Nieliczne stanowiska znane są z regionów Timişoara, Cluj, Hunedoara i Iaşi. Z huczków Pelobatidae występują tu również dwa gatunki. Nasz huczek ziemny Pelobates f. fuscus (Laur.) znany jest w Rumunii ze stanowisk rozproszonych po całym kraju. Dochodzi on do wysokości 500 m npm. Drugą formą jest odmiana bałkańska huczka syryjskiego Pelobates syriacus balcanicus Karaman. Cechuje się ona większym wzrostem od poprzedniego. Poza tym ułożenie plam na grzbiecie przypomina deseń naszej ropuchy zielonej. Występuje ona w południowo-wschodniej części kraju, w pobliżu granicy bułgarskiej i na wybrzeżu Morza Czarnego (najdalej na północ wysunięte stanowisko znajduje się w Chituc-Sinoe w regionie Constança). Jest to element orientalno-śródziemnomorski.
W Rumunii żyją tylko dwa gatunki ropuch Bufonidae. Ropucha szara Bufo b. bufo (L.) jest podgatunkiem północnoeuropejskim żyjącym tutaj najliczniej, w górzystej części kraju dochodząc do wysokości 1200 m npm.
Drugim gatunkiem jest tu ropucha zielona Bufo v. viridis Laur., będąca jedną z najszerzej rozmieszczonych ropuch (od Europy zachodniej po Mongolię). Najliczniejsza jest w Rumunii na wybrzeżu Morza Czarnego. W Mamai wieczorami „stada” ropuch zielonych chodziły po wydmach nadmorskich. Pełno ich było na ścieżkach przed hotelami i w umywalniach nad morzem. W nocy spotykałem je polujące na ćmy i inne owady nocne koło każdej niemal latarni, w dzień natomiast obserwowałem wiele osobników schowanych w dziurach i szparach murów. Najbliższe stanowisko tego gatunku znajduje się w Konstancy i Mangalii.
Z rodziny rzekotek Hylidae żyje w Rumunii znana z całej Europy środkowej i częściowo zachodniej rzekotka drzewna Hyla a. arborea (L.). W Rumunii dochodzi ona do wysokości 1000 m npm. Stanowiska jej rozsiane są po całym kraju, przy czym najrzadsza jest w północnej Rumunii. W Mamai spotykałem rzekotki w nocy na wydmach nadmorskich (w odległości około 50 m od brzegu morza), a wieczorami urządzały wspaniałe koncerty siedząc na drzewach i krzewach tuż za wydmami (około 150 m od brzegu morskiego). Stanowisko tego gatunku w Mamai nie było dotychczas notowane, a najbliższe znajduje się w Mangalii i Černavodá.
Najliczniejszą pod względem ilości form rodziną płazów są w Rumunii żaby Ranidae. Z żab zielonych najczęstsza jest w Rumunii żaba śmieszka Rana r. ridibunda Pallas. Gatunek ten dochodzi do wysokości 600 m npm. Żyje w różnych stawach, jeziorach, a nawet można ją spotkać w większych kałużach. W Mamai spotykałem dorosłe osobniki tego gatunku na brzegach jeziora Siut Ghiol (ryc. 2) i w kałużach nad jeziorem. Młode natomiast osobniki były bardzo liczne, jak już wspomniałem, w prawie wyschniętej kałuży za wydmami nadmorskimi. Drugą formą z tej grupy jest żaba wodna Rana e. esculenta Linné, 1758. Występuje ona głównie w środkowej i południowo-wschodniej Rumunii.
Brak tu natomiast żaby jeziorkowej Rana lessonae Camerano. Uwzględniając jednak wyniki prac Bergera (1964; 1966) należy stwierdzić, że powinna tu też występować żaba jeziorkowa, jeżeli stwierdzono obecność żaby wodnej. Ponieważ niektórzy autorzy nie uznają odrębności tych dwóch form (Mertens & Wermuth, 1960; Fuhn, 1960a) i traktują Rana lessonae jako synonim Rana esculenta L., prawdopodobnie żaby jeziorkowej nie uwzględniono w opracowaniach oddzielnie, lecz traktowano ją jako R. esculenta. Aby stwierdzić, która z tych form występuje w Rumunii należałoby sprawdzić materiały dowodowe.
Ryc. 2. Biotop żaby śmieszki nad jeziorem Siut Ghiol w Mamai
Drugą grupę żab stanowią żaby brunatne. Gatunkiem, którego występowanie w Polsce jest prawdopodobne jest żaba zwinka Rana dalmatina Bonaparte, (Berger & Michałowski, 1963). Grzbiet tego gatunku, w przeciwieństwie do pozostałych naszych żab brunatnych, jest z reguły bez plam. U samców brak pęcherzy głosowych. Prowadzi nocny tryb życia, jednak kryjówkę opuszcza dużo wcześniej od innych żab brunatnych. Dzięki długim tylnym kończynom może wykonywać skoki do 2 m. W Rumunii jest częsta, przy czym prawie nie występuje we wschodniej części kraju (jedno znane stanowisko w regionie Iasi i na wybrzeżu Morza Czarnego).
Dochodząca poza krąg polarny i pospolita w całej zachodniej i środkowej Europie żaba trawna Rana t. temporaria L. jest w Rumunii, podobnie jak w krajach bałkańskich, gatunkiem trzymającym się gór. Żyje tu na wysokości 300-2000 m npm (Fuhn, 1960 a), głównie w środkowej części kraju. Żaba moczarowa występuje w Rumunii w dwóch podgatunkach. Podgatunek nominatywny Rana a. arvalis Nilsson, jest znana z kilku stanowisk w środkowej Rumunii. Tutaj przebiega południowa granica jej zasięgu geograficznego. W Rumunii jest ona elementem poglacjalnym (Stugren, 1957). Warto tu przytoczyć trochę danych o rozprzestrzenianiu się tego gatunku. Według Stugrena (1966a) gatunek ten powstał na Płaskowyżu Angary, a epoka lodowa zmusiła go do migracji z centralnej Syberii na południowy zachód ku stepom Kirgizji i stąd w ciepłym okresie poglacjalnym migrował do Europy.
Drugi podgatunek to Rana arvalis wolterstorffi Féjerváry, znana ze środkowej i północno-zachodniej Rumunii.
Gady – Reptilia
Dzięki zróżnicowanemu środowisku geograficznemu i dogodnym warunkom klimatycznym bogatszy jest świat gadów rumuńskich. Z żółwi Testudines występują w Rumunii przedstawiciele podrzędu Cryptodira. Żyją tu 2 gatunki z rodziny Testudinidae. Testudo graeca ibera Pallas, zamieszkuje wschodnią część Półwyspu Bałkańskiego (na południe i wschód od Dunaju) oraz Małą Azję i Kaukaz na wschód od Persji. W Rumunii występowanie tego elementu medyterrańskiego jest ograniczone do terenów Dobrudży (Fuhn & Vancea, 1961 b). Drugim przedstawicielem tej rodziny jest Testudo h. hermanni Gmelin, zamieszkujący południowe Włochy oraz południową część Półwyspu Bałkańskiego i Peloponez. W Rumunii występuje na północ od Dunaju w południowo-zachodniej części kraju. Oba gatunki prowadzą lądowy tryb życia, przebywając na terenach suchych i piaszczystych.
Z żółwi błotnych Emydidae żyje w Rumunii coraz rzadziej u nas spotykany żółw błotny Emys orbicularis (L.). Tutaj jest on dużo częstszy niż w Europie środkowej. Najliczniejszy jest w środkowej i południowo-wschodniej części kraju. Żółw ten lubi wygrzewać się na brzegach błotnistych rzek i zbiorników wodnych, a spłoszony szybko zagrzebuje się w mule. W ciepłym okresie atlantyckim dostał się do południowej Anglii, Szwecji oraz Danii (Młynarski, 1964). Później został wyparty z tych terenów, a powrócił na tereny Europy środkowej w okresie subatlantyckim, gdzie dotąd występuje (Młynarski, 1955; 1964), będąc jednak w wielu miejscach reliktem. Warto tu jeszcze wspomnieć o dwóch gatunkach żółwi morskich z rodziny Chelonidae. Jeden to Caretta c. caretta (L.) żyjący w Oceanie Atlantyckim i Morzu Śródziemnym; rzadko bywa spotykany w Morzu Czarnym.
Drugim natomiast jest zielony żółw jadalny Chelonia m. mydas (L.), żyjący również w Atlantyku i Morzu Śródziemnym – został złowiony w Morzu Czarnym u wybrzeży bułgarskich.
Squamata – Łuskoskóre
Z gadów łuskoskórych występują w Rumunii przedstawiciele dwóch podrzędów, a mianowicie jaszczurki i węże. Jaszczurki – Sauria mają tu licznych przedstawicieli. Ze scynków Scincidae występuje w Rumunii scynk pannoński Ablepharus kitaibelii fitzingeri Mertens. Jest to element orientalno-medyterrański. Najdalej wysunięte na północ jego stanowiska znane są z Węgier z okolic Budapesztu (Kowalski, 1963), a na Słowacji występuje w kilku izolowanych stanowiskach (Młynarski, 1968). Jaszczurka ta charakteryzuje się bardzo krótkimi i nieproporcjonalnymi w stosunku do całego ciała kończynami. Górna strona ciała jest ubarwiona brązowo-oliwkowo, a często na tym tle wzdłuż grzbietu biegną dwie czarne linie. Strona brzuszna jest zielonkawo-srebrzysta. Zwierzę to osiąga 9-11 cm długości, z czego połowa przypada na ogon. Porusza się bardzo zwinnie wężowatymi ruchami i może wspinać się po szorstkich ścianach. Na żer wychodzi po południu, a przed zmierzchem wraca do kryjówek. W Rumunii zamieszkuje obszary leśne z dębami, lasostepy oraz suchsze części polan leśnych (Fuhn & Vancea, 1961 b). Pokarm jego stanowią Diptera, larwy Homoptera oraz pająki. Występuje w południowej części Rumunii (regiony Banat, Oltenia i Bucuresti) oraz w Dobrudży.
Z jaszczurek Lacertidae występuje tu kilka gatunków. Jaszczurka zwinka spotykana była do niedawna w 2 odmianach, a ostatnio opisano tu trzecią jej rasę (Fuhn & Vancea, 1964). Forma nominatywna Lacerta a. agilis L. dochodząca na północy do 61° szerokości geograficznej, w Rumunii jest najczęstsza w środkowej części kraju, a mniej liczna jest w południowo-wschodniej.
Druga rasa to Lacerta agilis chersonensis Andrzejowski, żyjąca na Ukrainie oraz w południowej i wschodniej Rumunii. W ubarwieniu grzbietowej strony ciała przeważa u tej rasy kolor zielony z czarnymi, podłużnymi plamami, przypominającymi nieco deseń Lacerta sicula campestris (De Betta) – wygląda to jak nieregularne prążki. Samice mają podobny deseń na brunatno-kawowym tle. Forma ta zamieszkuje wzgórza, piaszczyste pagórki i lasostepy z intensywną insolacją. Fuhn (1963a) opisuje krzyżówki tych dwóch form w mutacji „erythronotus” .
Trzecia rasa to Lacerta agilis euxinica Fuhn & Vancea, cechująca się szczególnie długim ogonem. Samce mają grzbiet barwy czekoladowo-brunatnej z ciemnobrunatnym prążkiem grzbietowym, boki natomiast i są zielone. Parzyste linie ciemieniowe są, podobnie jak u samic, białe i nie są przerywane. Samice mają podobne ubarwienie grzbietu, boki ciała są natomiast brunatne, a strona brzuszna jest biaława lub szarobiała. Rasa ta żyje tylko w Dobrudży i w delcie Dunaju. Zamieszkuje tereny piaszczyste i występuje prawie zawsze z Eremias arguta deserti (Gmelin) Lacerta trilineata dobrogica Fuhn & Mertens, jest podgatunkiem zamieszkującym wyłącznie Dobrudżę. U samców grzbiet jest zielono-żółty albo zielono-szmaragdowy z licznymi czarnymi plamkami. Każda łuska ma małą czarną plamkę. Brzuch ma barwę żółtą bez plam. Starsze samice mają grzbiet zielony z czarnymi plamami, bardziej zaakcentowanymi niż u samców. Żywi się różnymi stawonogami, wśród których główną część jej pokarmu stanowią prostoskrzydłe. Naturalnym jej wrogiem jest Coluber jugularis caspius i ptaki drapieżne. Żyje w biotopach bardziej kserofilnych niż jaszczurka zielona.
Jedna z największych jaszczurek europejskich – jaszczurka zielona występuje tu w dwóch odmianach. Rasa nominatywna Lacerta v. viridis (Laur), żyjąca w Europie środkowej i południowej tutaj jest częsta na terenie całego kraju. Osiąga ona 40 cm długości. Zamieszkuje głównie skryte miejsca pokryte gęstą szatą roślinną, przy czym zwykle wybiera stoki wschodnie lub południowo-wschodnie. Mniej typowym biotopem dla niej są brzegi szos. Główny jej pokarm stanowią chrząszcze (z rodzin Scarabeidae, Elateridae, Cerambycidae i Carabinae), Hymenoptera, a ze skorupiaków Isopoda (Vancea & Fuhn, 1956). Na wiosnę pojawia się w Rumunii w końcu marca lub na początku kwietnia, przy czym najpierw wychodzą z zimowisk samce, a po pewnym czasie dopiero samice. Jaja składają w drugiej połowie czerwca, a młode pojawiają się w początku sierpnia (masowo w drugiej połowie tego miesiąca). Jesienią najpierw udają się na spoczynek zimowy osobniki dorosłe, a młode nieco później.
Drugą rasą tego gatunku żyjącą w Rumunii jest Lacerta viridis meridionalis Cyrén. Żyje ona w Rumunii, południowo-wschodniej Bułgarii, europejskiej części Turcji i w Azji Mniejszej. Samce są zazwyczaj jednolicie zielone. Grzbiet jest zielony bez czarnych kropek, w przeciwieństwie do formy nominatywnej. Kończyny są brunatne, a szyja modra. Samice mają grzbiet zielony z czarnymi kropkami lub z dwiema długimi jasnymi pręgami. Występuje w południowo-wschodniej Rumunii, a zwłaszcza w Dobrudży. Pokarm jej składa się z owadów, a mianowicie: chrząszcze (Chrysomelidae, Carabidae), Hymenoptera i Mecoptera. Obie formy są bardzo zwinne i szybkie. W razie niebezpieczeństwa szybko chronią się w jamkach, często leżących w niedostępnych zaroślach.
Pospolita jest w całych Bałkanach jaszczurka murowa. W Rumunii występują jej dwie rasy. Lacerta m. muralis (Laur) najszerzej rozmieszczona w Europie spośród ras tego gatunku, tutaj występuje w środkowej części kraju. Grzbiet jest z reguły brązowo-szary. Często są u niej niebieskie kropki tworzące pasy wzdłuż boków ciała. Brzuch jest ceglasty lub czerwono-szary, u samic nieco jaśniejszy, a nawet lekko żółty. U samców grzbiet jest ciemny, często silnie plamisty; u samic natomiast jest jaśniejszy, jednobarwny.
Vancea (1958) podaje, że jaszczurka ta lubi obszary górzyste o kamienistym podłożu, w Dobrudży natomiast przejawia tendencję do przenikania w lasostep. W Mołdawii osiąga ona północno-wschodnią linię swojego areału w Rumunii.
Drugą rasą jest Lacerta muralis aff. maculiventris Werner. Osobniki z populacji tej rasy w Dobrudży mają brzuch biały bez czerwonego odcienia, z czarnymi plamami. Deseń jest bardziej wzorzysty u samców. W populacjach na południowym zachodzie (w regionach Oltenia i Banat) rasa ta zamieszkuje 2 strefy ekologiczne: górską i nizinną – dochodząc do lewego brzegu Dunaju (Fuhn & Vancea, 1961 b). Obie rasy są smukłe. Głowa jest ostro zakończona. a ogon bardzo długi. Są bardzo zwinne i błyskawicznie chowają się we wszelkich szczelinach.
Typowo południową jaszczurką jest Lacerta t. taurica Pallas. Samce u tego gatunku są zielone, często z małymi czarnymi kropkami. Na środku grzbietu biegnie szeroka, zielona pręga. Dolna strona głowy jest biała; szyja, brzuch i część ogona ma barwę różowo-pomarańczową. Po obu stronach grzbietu biegnie pojedynczy szereg regularnych, dużych, czarnych plam. Samice są zazwyczaj kawowo-ziemiste, niekiedy brunatno-oliwkowe albo zielone. Górna strona kończyn i ogon są kawowe. Na grzbiecie ciągną się dwa prążki ciemnokawowe z nieregularnymi czarnymi i brunatnymi plamami. Populacje tej jaszczurki są zazwyczaj zwarte, a osobniki są aktywne między godziną 9 a 17. Ze snu zimowego budzi się w kwietniu, a na spoczynek zimowy udaje się w październiku lub w listopadzie. Pokarm jej stanowią Orthoptera, Diptera, Heteroptera, Coleoptera, larwy Lepidoptera, pająki i Chilopoda. W Rumunii najliczniejsza jest w Dubrudży; poza tym występuje w rozrzuconych stanowiskach na południu kraju.
Jaszczurką najszerzej w Europie rozmieszczoną jest jaszczurka żyworodna Lacerta v. vivipara Jacquin. Na północy dochodzi ona aż do 70° szerokości geograficznej, a południowa granica jej zasięgu przebiega przez południowy Bałkan. W czasie zlodowaceń jaszczurka ta przeszła na Półwysep Bałkański, a po ociepleniu klimatu przewędrowała na tereny górskie. W Rumunii występuje właściwie w górzystej środkowej części kraju. W Transylwanii występuje na wysokości 950-1400 m npm (Stugren, 1966b). Południową formą jest Lacerta praticola pontica Lantz & Cyrén. Zamieszkuje ona Rumunię, wschodnią Jugosławię, Bułgarię i zachodni Kaukaz. Głowa jest mała, natomiast ogon dwukrotnie przewyższa długość ciała. Osiąga ona długość 13-15 cm. Żyje w części bardziej wilgotnej i ocienionej lasów liściastych, w dolinach, koło stawów i w strefie podgórskiej dochodząc do wysokości 600 m npm. Okres aktywności trwa od kwietnia do października. W Rumunii stwierdzono ją dotychczas w regionach Banat, Oltenia i Bucuresti, a ostatnio odkryto ją również w Dobrudży (Fuhn & Hirsu, 1962), co uzupełnia jej bałkańskie rozsiedlenie.
Ostatnią występującą w Rumunii jaszczurką z tej rodziny jest stepniarka drobnołuska Eremias arguta deserti (Gmelin), żyjąca w Rumunii, Mołdawii, na południu Ukrainy do Uralu i w północnym Kaukazie. Jaszczurka ta charakteryzuje się ociężałą budową ciała. Ogon jest mniej więcej równy długości ciała. Ubarwienie grzbietu jest popielate z 6-8 rzędami czarno-brunatnych plamek z białymi oczkami. Również odnóża są pokryte takimi plamkami. Spód ciała jest kremowy, pozbawiony plam. Młode są niebieskawe lub zielonkawo-popielate z licznymi plamkami. Zamieszkuje ukośne norki wygrzebane w ziemi. W Rumunii żyje na wydmach piaskowych i piaszczystych pasach pochodzenia morskiego lub słodkowodnego. Rzadziej znajdowano tę jaszczurkę na gliniastej ziemi; częściej natomiast na glebie słonawej. Temperatura piasku na wydmach koło Caraorman, kiedy jaszczurki najliczniej tam przebywały między godziną 11 a 13 wynosiła 37-40°C. (Fuhn & Wancea, 1961 a).
Jedynymi jaszczurkami beznogimi z rodziny Anguidae są w Rumunii dwie rasy naszego padalca. Odmiana nominatywna Anguis f. fragilis L. znana jest z trzech stanowisk w północno-zachodniej części kraju. Częsta jest natomiast południowa odmiana padalca Anguis fragilis colchicus (Nordmann). Występuje ona w południowej Europie na wschód od Alp do Kaukazu oraz w Persji. Brak jej natomiast na Wyspach Egejskich i Krymie (Mertens & Wermuth, 1960). Młode tej odmiany mają grzbiet popielato-srebrzysty z czarną linią. Boki ciała i brzuch są czerwonawo-brunatne lub czarne. Dorosłe okazy mają grzbiet popielato-złocisty lub popielato-brunatny, a często również brunatno-rudy, zwykle jednolity, chociaż niekiedy spotyka się okazy z czarnymi prążkami wzdłuż linii kręgów. Żyje na terenie płaskim, w strefie pagórkowatej i w górach; w miejscach wilgotnych, na łąkach i na terenach lesistych, gdzie chowa się pod korzeniami, w jamach koło pni drzew, pod pryzmami kamieni i pod próchniejącymi pniami oraz kupami siana lub słomy (Băcescu, 1937). Niekiedy można go spotkać w mrowiskach. Żywi się dżdżownicami, ślimakami i różnymi stawonogami. W Rumunii najliczniej występuje w środkowej i zachodniej części kraju. Spotykane są populacje tej odmiany, gdzie osobniki wykazują pewne cechy rasy nominatywnej (Stugren, Fuhn & Popovici, 1962).
Również bogaty jest świat węży rumuńskich. Z dusicieli Boidae występuje tu Eryx jaculus turcicus (Olivier). Dorosłe okazy mają grzbiet żółty lub jasnopopielaty z dużymi, nieregularnymi czerwono-brunatnymi plamami. Po bokach ciała plamy te są mniejsze. Na tym tle znajdują się rozproszone liczne czarne kropki. Głowa jest popielata, a okolica szyi biała. Między okiem a kątem ust rozciąga się szeroka, ciemna opaska. Brzuszna strona jest żółta, z czarnymi plamami. Boki ciała również posiadają plamy, a na głowie i szyi plamy te są większe. Zamieszkuje tereny piaszczyste, na których chowa się wykopując sobie szybko jamy. Pokarm jego stanowią myszy i jaszczurki. Podobnie jak inne Boidae posiada szczątkowe tylne odnóża. Dochodzi do długości 80 cm. Występuje na Półwyspie Bałkańskim, dochodząc na północny zachód do Korfu i południowej części Albanii; na północy osiąga południową Jugosławię, północną Grecję, Bułgarię i południową Rumunię (Dobrudża); na wschodzie dochodzi do Konstantynopola, Cykladów i zachodniej Azji Mniejszej.
Z węży „właściwych” Colubridae występuje w Rumunii kilka gatunków. Połoz stepowy Coluber jugularis caspius Gmelin, jest jednym z najokazalszych przedstawicieli tej rodziny. Ten element pontyjski, dochodzący do 2 m długości, posiada silne i smukłe ciało z dużą jajowatą głową. Ogon jest ostro zakończony i stanowi około 1/4 długości ciała. Grzbiet jest barwy popielatej, oliwkowo-szarej lub brunatnej. Brzuszna strona ciała jest żółta lub pomarańczowa. Młode są brunatne lub popielate z ciemnymi plamami. Jest to forma leśno-stepowa, kserofilna i termofilna. Żyje zwykle w lasach, w zaroślach na stokach skalnych i na brzegach jarów z lasami lub zaroślami. Ulubionym pokarmem młodych są jaszczurki (Lacerta v. viridis i L. m. muralis). Dorosłe okazy oprócz jaszczurek żywią się gryzoniami, zwłaszcza z rodzajów Cricetus i Citellus (Bäcescu, 1934). W niewoli młode okazy wolą jaszczurki, starsze natomiast chętnie przyjmują myszy i białe szczury. Bayger (1937) podaje, że żywią się również jajami i pisklętami ptaków. Po podrażnieniu wąż ten jest bardzo agresywny i dotkliwie gryzie. Występuje w krajach bałkańskich (na północy dochodzi do Węgier, Rumunii i południowo-wschodniej Jugosławii), na Wyspach Egejskich, w północno-zachodniej Małej Azji i w południowej Ukrainie. Na Kaukazie znany jest tylko na wybrzeżu Morza Czarnego. Obecnie wąż ten rozprzestrzenia się na północ wzdłuż Dunaju (Kowalski, 1963). W Rumunii znany jest z południowo-zachodniej części kraju, Dobrudży i z okolic Bukaresztu.
Pięknym wężem jest wąż „sarmacki” Elaphe quatuorlineata sauromates (Pallas) osiągający 2,6 m długości. Ciało ma silne. Na biało-żółtym lub biało-różowym tle każda łuska ma ciemnokawową plamę. W ubarwieniu dominują barwy ciemnokawowe; grzbiet jest lekko kawowy lub brunatno-rudy, głowa i szyja jednolicie ciemnokawowa z jasną plamą w tyle potylicy. Przez oczy aż do kąta ust biegnie ciemny prążek charakterystyczny dla większości gatunków z rodzaju Elaphe. Na grzbiecie ułożone są 4 rzędy kawowych plam. Brzuch jest jednolicie żółty, niekiedy z brunatnymi plamami. Młode są popielate lub brunatno-żółte z 4-5 rzędami czarno-brunatnych plam. Żyje na obszarach stepowych, czasem bywa znajdowany w sąsiedztwie mieszkań ludzkich, a nawet pod podłogą domów. Pokarm jego składa się z gryzoni i ptaków (również i jaj). Okres godowy przypada na czerwiec i lipiec. Samica składa 6-16 jaj. Występuje w europejskiej części Turcji, północno-wschodniej Grecji, południowo-zachodniej Bułgarii, Rumunii, w południowo-zachodniej Ukrainie, w Azji Mniejszej i w Persji. W Rumunii występuje tylko na terenie Dobrudży.
Nasz wąż Eskulapa Elaphe l. longissima (Laur) jest tutaj gatunkiem częstym w regionach Cluj, Braşov i Hunedoara. Poza tym jego stanowiska rozsiane są po całym kraju. Zamieszkuje suche lasy (rzadziej liściaste), polany leśne, tereny z wegetacją drzewiastą oraz ruiny. W Polsce przebiega teraz północna granica jego zasięgu geograficznego. W ciepłym okresie po ostatnim zlodowaceniu dochodził on aż do Danii, północnych części obu państw niemieckich i północnej Polski, a w okresie subatlantyckim został wyparty z tych terenów, tak, że stanowiska tego węża w Bieszczadach są już reliktowe (Młynarski, 1958, 1960, 1964).
Gniewosz gładki Coronella a. austriaca Laur., jest w Rumunii dosyć częsty i dochodzi do wysokości 1500 m npm. Żyje w lasach i na polanach leśnych, na terenach z wegetacją roślinną i pod głazami. Wyjątkowo spotyka się go w rejonach wilgotnych. Jest to jeden z gatunków gadów idących najdalej na północ. W Norwegii dochodzi do 63° szerokości geograficznej, a w Szwecji do 64° (Mertens & Wermuth, 1960). Na południu występuje w północnej Hiszpanii i Portugalii, dalej w Szwajcarii, we Włoszech, W Albanii, Macedonii, Grecji, wreszcie na Peloponezie, w Kaukazie i w Małej Azji. W Rumunii najczęstszy jest w środkowej i zachodniej części kraju.
Najpospolitszym chyba w Europie wężem jest zaskroniec zwyczajny Natrix n. natrix (L.). Jest to jeden z najdalej idących na północ gatunków jajorodnych – w północnej Skandynawii dochodzi do 67° szerokości geograficznej. Gislén & Kauri (1959) podają, że osobniki tego gatunku żyjące w północnej Szwecji składają jaja z dobrze uformowanymi już embrionami, co skraca okres dojrzewania jaj poza organizmem samicy. Poza Skandynawią zamieszkuje całą Europę środkową na wschód od Renu po wschodnią Ukrainę. W Rumunii stanowiska jego rozsiane są po całym kraju. W Mamai liczne | były zaskrońce wygrzewające się nad brzegiem jeziora Siut Ghiol.
Drugim przedstawicielem rodzaju Natrix jest w Rumunii zaskroniec rybołów Natrix t. tessellata (Laur) dochodzący do długości 1 m. Grzbiet ma żółto- lub oliwkowo-brunatny (u samic szaro-popielaty). Na tym tle widnieje deseń utworzony z naprzemianległych czarnych plam, przegrodzonych zwykle jaśniejszymi smugami. Tworzy to układ przypominający szachownicę. Spód ciała jest brudno-żółty lub żółto-brunatny. Pokarm jego składa się z małych ryb, żab, kijanek i traszek. Żyje nad brzegami rzek i potoków spędzając większość dnia w wodzie, gdzie doskonale pływa i nurkuje. Na wybrzeżu Morza Czarnego nie gardzi kąpielą w wodzie morskiej. Występuje w zachodniej części NRF, Saksonii, Austrii, Czechosłowacji, Szwajcarii, na Półwyspie Apenińskim, w krajach bałkańskich, na Węgrzech, w Rumunii,południowej Ukrainie oraz w zachodniej i centralnej Azji. Występuje w zachodniej części NRF, Saksonii, Austrii, Czechosłowacji, Szwajcarii, na Półwyspie Apenińskim, w krajach bałkańskich, na Węgrzech, w Rumunii,południowej Ukrainie oraz w zachodniej i centralnej Azji.
Węże jadowite są w Rumunii reprezentowane przez żmije Viperidae. Wyłącznie południowym gatunkiem jest żmija piaskowa występująca tu w dwóch odmianach. Vipera a. ammodytes (L) dochodzi do 90 cm długości. U samców tło jest popielate lub żółte, aż do żółto-białawego; u samic bardziej brązowe lub miedziane. Pręga w zygzaku brunatna, czasem czarna i często sfalowana między kolejnymi rombami. U samców jest niekiedy obrzeżona czarnym marginesem, u samic natomiast nie jest to widoczną cechą. Po bokach ciała ułożone są duże plamy koloru zygzaku. Strona brzuszna jest żółto-brunatna lub brudno-brunatna z kropkami brunatno-kawowymi lub czarniawymi. Niekiedy w okresie rozrodu u samców występują po bokach barwy rude. Żyje na skalistych stokach pokrytych krzewami, nad brzegami wód i w lasach liściastych. W Rumunii jest to element górski; w regionach pagórkowatych spotyka się ją wyjątkowo. W górach występuje do wysokości 2000 m npm. Jest to wąż bardzo czuły na zimno – na spoczynek zimowy udaje się wczesną jesienią, a na wiosnę wychodzi z zimowisk ostatni. Pora godowa przypada na koniec kwietnia i maj (Frommhold, 1959). Młode w liczbie 4-18 rodzą się w sierpniu lub wrześniu. Pokarm jej składa się z małych kręgowców: myszy, kretów, niekiedy ptaków, węży i jaszczurek. Występuje w Wenecji, południowym Tyrolu, Istrii, Austrii, Jugosławii i północno-zachodniej Bułgarii. W Rumunii jej występowanie jest ograniczone do Karpat między Dunajem a Oltem, a na północ sięga do Demy (regiony Banat, Oltenia, Argeş i Hunedoara).
Oprócz niej występuje tu Vipera ammodytes montandoni Boulenger, żyjąca tylko w Bułgarii i Rumunii (na wschód od Dunaju w Dobrudży). Tło ciała jest popielate lub popielato-żółte, deseń natomiast stanowią romby koloru brunatnego z czarnym brzegiem. Romby te tworzą zygzak. Jest on ciągły lub niekiedy przerywany. Brzuch jest popielaty lub żółto-popielaty, z ciemnymi kropkami. Strona brzuszna ogona jest żółta. Podobnie jak rasa nominatywna zamieszkuje tereny kamieniste i suche, lecz w bliskości obszarów z wegetacją roślinną. W Rumunii występuje na terenie gór Dobrudży – Măciu i Bestepe. Pokarm jej stanowią gryzonie; w niewoli przyjmuje białe myszy, szczególnie chętnie młode. Obie odmiany żmii piaskowej można łatwo odróżnić od innych gatunków z rodzaju Vipera po charakterystycznym wyrostku między nozdrzami przypominającym róg.
Najszerzej rozprzestrzenioną żmiją europejską jest żmija zygzakowata Vipera b. berus (L.) dochodząca w północnej Europie do 67° szerokości geograficznej. Na południu dochodzi do Pirenejów, północnych Włoch i północnych krajów bałkańskich, Macedonii; w północnej Azji osiąga Amur. Częste są w Rumunii okazy melanistyczne tego gatunku (dawniej oznaczane jako var. prester). Zamieszkuje różne biotopy, ale woli brzegi lasów i polany leśne, stoki górskie (dochodząc w Rumunii do wysokości 2500 m npm). Bardzo liczna jest tutaj w środkowej, górzystej części kraju, rzadsza na zachodzie, a w ogóle nieznana jest z południowej i południowo-wschodniej części kraju. Jest tu raczej elementem górskim. Występuje jeszcze w Rumunii południowa odmiana żmii zygzakowatej Vipera berus bosniensis Boettger. Jest ona podobnej wielkości co rasa nominatywna, a różni się od tej ostatniej rozmieszczeniem geograficznym i drobnymi szczegółami morfologicznymi. Grzbiet jest brunatno-czerwonawy, ciemny; strona brzuszna ciemnopopielato-czerwonawa. Pręga w zygzaku jest czarno-brunatna zwężająca się ku tyłowi i rozkładająca się w plamy rombowe. Po bokach brzucha znajduje się szereg plam brudno-białych. Koniec ogona jest żółto-pomarańczowy. Zwyczaje ma podobne do rasy nominatywnej, zamieszkuje również podobne tereny. Żyje w Jugosławii, Bułgarii i Rumunii. W Rumunii jest rzadka – pierwszy raz znaleziona w Karpatach Wschodnich w regionie Autonomă Maghiară (Vancea & Bányai, 1956), a obecnie znanych jest kilka stanowisk również z tego regionu.
Ryc. 3. Deseń u Vipera berus bosniensis Boettger (według Vancea & Banyai, 1956); a – strona grzbietowa, b – strona brzuszna
Żmija stepowa występuje tu również w dwóch odmianach. Vipera ursinii renardi (Christoph), osiąga 58 cm długości. Egzemplarze europejskie tej odmiany są podobne do Vipera u. ursinii Bonaparte, która różni się od niej wargami z ciemnym marginesem z brunatnymi lub białymi plamami. Zygzak składa się z serii ciemnobrunatnych plam otoczonych czarnym brzegiem. W środku grzbietu dwa rzędy łusek zewnętrznych są żółte; boki ciała są żółto-brunatne z serią plam brunatnych otoczonych czarnym brzegiem. W górnej części głowy widnieje ciemny deseń w formie odwróconej piątki rzymskiej (A). Ciemna pręga rozciąga się przez oczy aż do okolicy szyi. Spodnia część głowy i szyi jest biało-żółta, czasem z rzadko rozmieszczonymi czarnymi plamami. Brzuch i dolna strona ogona jest popielata lub czarna z czarnymi i białymi plamkami. Występuje w stepach, a niekiedy w lasach i zaroślach. Jej pokarm składa się z owadów (głównie szarańczaki), myszy polnych i jaszczurek. Okres rozrodu przypada na maj; młode rodzą się w lipcu i sierpniu, a ich ilość waha się od 10 do 17. Występuje ona w delcie Dunaju, w południowej Ukrainie (od Besarabii i Ukrainy do Kaukazu), w Armenii, w stepach Kirgizji, w Turkiestanie do Gór Ałtaj i obszaru Semisjeczeńskiego. Vancea & Ionescu (1954) notują na granicy styku tej rasy i rasy nominatywnej w Mołdawii egzemplarz wykazujący cechy obu ras.
Drugą odmianą tego gatunku żyjącą w Rumunii jest Vipera ursinii rókosiensis Mehély, osiągająca 60 cm długości. Ubarwienie grzbietu jest jasnopopielate, jasnobrunatne albo popielato-zielonkawe z ciemną wstęgą podłużną, na której leży ciemniejsza pręga brązowa z zygzakiem. Boki ciała są ciemne i kontrastują ze stroną grzbietową tworząc pozorne krawędzie. Na części pyskowej leżą ciemnopopielate plamy na białym tle. Koniec ogona jest ciemny. W Rumunii żyje niewielka liczba egzemplarzy tej formy w populacjach w Finatele Clujului, na łąkach stepowych charakteryzujących się szatą kserofilną dochodząc do wysokości 300 m npm. Pokarm jej stanowią jaszczurki, młode gryzonie, szarańcza i świerszcze. Występuje ona w Dolnej Austrii na południe od Dunaju i na wschód od Lasku Wiedeńskiego, na Węgrzech i nad dolnym Dunajem. W górach dochodzi do 2400 m npm w Słowacji i Bułgarii. W Rumunii znane jest jedno stanowisko w regionie Cluj (Fuhn & Vancea, 1961b). Fuhn & Vancea (op. cit.) podają z dwóch stanowisk w regionie Iaşi formę pośrednią między Vipera ursinii renardii a V. u. rákosiensis. Pokarm jej składa się z owadów (duże Orthoptera), małych gryzoni i jaszczurek (zwłaszcza Lacerta agilis chersonensis), które zamieszkują ten sam biotop.
Resumując można stwierdzić, że w Rumunii dzięki zróżnicowanym i dogodnym warunkom klimatycznym herpetofauna jest bogatsza od herpetofauny Europy środkowej, zwłaszcza jeśli idzie o gady. Występują tu prawie wszystkie formy północno- i środkowoeuropejskie, z tym, że trzymają się one, podobnie jak na Półwyspie Bałkańskim, raczej terenów wyższych. Z gatunków zachodnio- i środkowoeuropejskich brak tu paskówki Bufo calamita Laur., która najdalej na południe schodzi w Czechosłowacji i w zachodniej Ukrainie.
Świat gadów oprócz gatunków środkowoeuropejskich reprezentują tu gatunki typowo południowe i ciepłolubne. Stosunkowo dużo jest tu elementów medyterraneńskich i pontyjskich, zwłaszcza wśród jaszczurek. Gady, które w Europie środkowej są już właściwie tylko reliktami po ciepłym okresie po ostatnim zlodowaceniu, tutaj znalazły dogodne warunki do życia i są licznie reprezentowane. Do nich należy żółw błotny Emys orbicularis Linne, jaszczurka zielona Lacerta viridis (Laur) i wąż Eskulapa Elaphe l. longissima (Laur). Z elementów południowych brak tu gekonów Gekkonidae, które są notowane w Bułgarii (Buresch & Zonkow, 1933; Beškov & Beron, 1965; Kowalski, 1963). W samej Bułgarii Gymnodactylus kotschyi Steindachner, 1870, występuje aż w trzech odmianach.
Nie stwierdzono tu też ostatnio występowania żółtopuzika Ophisaurus apodus (Pallas, 1775), który jest częsty w południowo-wschodniej Europie, a Mertens 8z Wermuth, 1960, podają go nawet z południowej Dobrudży. Możliwe, że występuje tu pięknie ubarwiony Coluber najadum (Eichwald, 1831) podawany z Bułgarii (Mertens & Wermuth, op. cit.; Kowalski, 1963), chociaż Fuhn & Vancea (1961 b) podają w wątpliwość możliwość jego występowania w Rumunii. Z chwilą podjęcia dalszych badań nad herpetofauną Rumunii z pewnością zostanie dokładniej poznane rozmieszczenie płazów i gadów w tym kraju i zostaną rozwiązane problemy możliwości występowania tu innych gatunków, dotąd tutaj nie notowanych.
Summary
The author describes 20 subspecies of Amphibia (7 Caudata, 13 Anura) and 33 subspecies of Reptilia (5 Testudines, 15 Sauria and 13 Serpentes) of Rumania. Distribution (for many also in Europe), colour, ecology, and food of these subspecies are given, as well as size and reproduction data for some of these races. Finding-localities in Mamaia of Bombina b. bombina, Hyla arborea arborea (noted for the first time), Bufo v. viridis, Rana r. ridibunda and Natrix n. natrix are described. Hybrids between Triturus v. vulgaris and T. montandoni, Lacerta a. agilis and L. a. chersonensis, Vipera ursinii renardi and V. u. rakósiensis are also mentioned. Other species that probably may occur in Rumania are cited. Migrations in Atlantic in Subatlantic periods of the present relict species in Middle Europe are discussed. Spiecies encountered in Middle Europe in the lowland usually appear in Rumania as living in mountain territories.
Literatura
Băcescu, M., 1934: Contribution à la faune des reptiles de Dobrogea. Ann. Sci. Univ. Iassy. 19 (1/4): 317-330.
Bäcescu, M., 1937: Contribution à la connaissance des reptiles et des amphibiens de la Roumanie. Ann. Sci. Univ. Iassy. 24, (2).
Bayger, J. A., 1937: Klucz do oznaczania płazów i gadów. Zeszyt II klucza do oznaczania zwierząt kręgowych Polski pod red. H. Hoyera. Kraków, str. 93.
Berger, L., 1964: Is Rana esculenta lessonae Camerano a distinct species? Ann. Zool. 22, (13): 245-261., 4 rys., 7 tablic.
Berger, L., 1966: Biometrical studies on the population of green frogs from the environs of Poznań. Ann. Zool. 23, (11): 303-324, 5 rys., 2 tablice.
Berger, L. & Michałowski, J., 1963: Klucze do oznaczania kręgowców Polski. Cz. II. Płazy – Amphibia. Warszawa-Kraków, str. 75. PWN
Beškov, V. & Beron, P., 1964: Catalogue et bibliographie des amphibiens et des reptiles en Bulgarie. Sofia, str. 39. Editions de l’Académie Bulgare des Sciences.
Buresch, I. & Zonkow, J., 1933: Izučvanija vrhu razprostranenieto navlečugit i zemnovodnit v Blgarija i po Balkanskija poluostrov. Ćast I: kostenurki (Testudinata) i guščeri (Sauria). Izv. Car. Prirodonaučn. Inst. Sofija. 6: 150-207., 15 map.
Frommhold, E., 1959: Wir bestimmen Lurche und Kriechtiere Mitteleuropas. Radebeul I. str. 218. Neumann Verlag.
Fuhn, I. E., 1960a: Amphibia. Fauna Republicii Populare Romine. vol. XIV., fasc. 1., Bucureşti, str. 288., Editura Academiei Republicii Populare Romine.
Fuhn, I. E., 1960b: Verbreitung und Verwandtschaftsbeziehungen von Triturus vulgaris ampelensis. Zool. Anz. 165, (1/2): 54-58., 4 rys.
Fuhn, I. E., 1963a: Beobachtungen über Amphibienund Reptilien-Bastarde in freier Wildbahn. Věst. logia lacertidelor din R. P. R. III. Sopirla de ziduri. Cs. spol. zool. (Acta soc. zool. Bohemoslov.). 27, (1): 70-73.
Fuhn, I. E., 1963b: Sur un nouveau cas de néoténie en masse du Triton vulgaire (Triturus v. vulgaris L.). Věst. Cs. spol. zool. (Acta soc. zool. Bohemoslov.). 27, (1): 62-69., 3 rys.
Fuhn I. E., & Hirsu, M., 1962: Lacerta praticola pontica Lantz şi Cyren, o şopirlă nouă pentru fauna herpetologică o Dobrogii. Natura. Ser. Biol. (5): 39-41., 3 rys.
Fuhn, I. E. & Vance a, S., 1961a: Eidonomische und ökologische Untersuchungen an Eremias arguta (Gmelin) aus Rumänien. Věst. Ćs. spol. zool. (Acta soc. zool. Bohemoslov.). 25, (1): 5-11., 3 rys.
Fuhn, I. E. & Vancea, S., 1961b: Reptilia (Testoase, Sepirle, Serpi). Fauna Republicii Populare Romine. vol. XIV, fasc. 2. Bucureşti, str. 352. Editura Academiei Republicii Populare Romine.
Fuhn, I. E. & Vancea, S., 1964: Die innerartliche der Zauneidechse (Lacerta agilis) in Rumänien (Reptilia, Lacertidae). Senck. biol. 45, (3/5): 469-489., 24 rys., 5 tabel.
Gislén, T. & Kauri, H., 1959: Zoogeography of the Swedish Amphibians and Reptiles with notes on their growth and ecology. Acta Vertebr. 1, (3): 193-397.
Kowalski, W., 1963: Płazy i Wszechświat. (4): 96-100., 4 rys.
Mertens, R. & Wermuth, H., 1960: Die Amphibien und Reptilien Europas. (Dritte Liste, nach dem Stand vom 1. Januar 1960). Frankfurt a/M. str. 264.
Młynarski, M., 1955: Żółwie z pliocenu Polski. Acta Geol. Pol. 5, (2): 161-214., 20 rys.
Młynarski, M., 1958: Nasze gady. Warszawa, str. 110., PWN.
Młynarski, M., 1960: Gady – Reptilia. Klucze do oznaczania kręgowców Polski. Cz. III. Warszawa-Kraków, str. 49., PWN.
Młynarski, M., 1964: Problemy rozsiedlenia geograficznego gadów. Kosmos. Ser. A. Biol. 13, (4): 305-319., 6 map.
Młynarski, M., 1968: Płazy i gady Węgier. Wszechświat. (7-8): 181-184., 6 rys.
Stugren, B., 1957: Noi contributii la problema originii faunei herpetologice din Republica Populară Română in lumina glaciatiunilor. Bul. şt. Acad. R. P. R., Sect. biol. st. agr. (ser. zool.). 9: 35-47.
Stugren, B., 1966a: Geographic variation and distribution of the Moor Frog, Rana arvalis Nilss. Ann. Zool. Fennici. 3: 29-39., 6 rys., 2 tabele.
Stugren, B., 1966b: Note faunistice herpetologice din Republica Socialistă România. Stud. cercet. Biol. Ser. Zool. 18, (2): 103-108., 1 tabela.
Stugren, B., Fuhn, I. E. & Popovici, N., 1962: Untersuchungen über die Systematik der Blindschleiche (Anguis fragilis L.) in Rumänien. Zool. Anz. 169, (11/12): 460-466., 4 rys., 1 tabela.
Vancea, S., 1958: Contributii la sistematica si ecogady Bułgarii. logia lacertidelor din R. P. R. III. Sopirla de ziduri – Lacerta muralis muralis Laurentus. Stud. cercet. Stint. Biol. st. Agr. 9, (1:) 74-84., 10 rys., 2 tablice.
Vancea, S. & Banyai, I., 1956: Vipera berus bosniensis Boettger, o viperá nouă pentru fauna R. P. R. Stud. cercet. Stint. Biol. st. Agr. 7, (2): 61-65., 3 rys.
Vancea, S. & Fuhn, I. E., 1956: Contributions à la systématique et à l’écologie des lacertides de la R. P. R. II. Ann. Stiint. Univ. „Al. I. Cuza” Iasi. (Ser. noua)., Sect. II (stiint. nat.). 5, (1): 61-80., 13 tabel., 4 tablice.
Vancea, S. & Ionescu, V., 1954: Contributiuni la studiul Viperei de stepä. Rev. Univ. „Al. I. Cuza” Inst. Politechn. 1, (1-2): 241-248., 3 rys.
Bestwina 1
pow. Bielsko Biała