Połoz brązowoplamy cf. Coluber ravergieri nummifer Reuss., 1832 w polskich ogrodach zoologicznych
PRZEGLĄD ZOOLOGICZNY XXVI. 2 (1982)
OGRODY ZOOLOGICZNE – ZOOLOGICAL GARDENS
Połoz brązowoplamy cf. Coluber ravergieri nummifer Reuss.,
1832 w polskich ogrodach zoologicznych
Brown spotted coluber cf. Coluber ravergieri nummifer Reuss., 1832 in Polish
zoological gardens
JAN KOPCZYŃSKI, JAN ŚMIEŁOWSKI
Miejski Ogród Zoologiczny, ul. Warszawska 30, 09-402 Płock
Zakład Ekologii i Etologii Zwierząt Instytutu Zoologii Stosowanej AR,
ul. Wojska Polskiego 71 c, 60-625 Poznań
Niniejsze doniesienie opracowano na podstawie obserwacji poczynionych w Miejskim Ogrodzie Zoologicznym w Płocku oraz w Wielkopolskim Parku Zoologicznym w Poznaniu.
Jedyny transport węży w liczbie 11 osobników przywiózł do Polski 15 X 1976 r. J. Smiełowski, kierownik naukowy wyprawy studenckiej „Afryka 76”, zorganizowanej przez Koło Naukowe Zootechników oraz Radę Uczelnianą SZSP AR w Poznaniu. Dziesięć osobników odłowiono w październiku na terenie półpustynnym, obfitującym w niezbyt wysokie kolczaste krzewy, położone w odległości około 500 m od Nilu, w miejscowości Abu Rawash koło Kairu (Egipt), a jednego we wrześniu na terenie kamieniołomów w miejscowości Souk-El-Khamis koło Trypolisu (Libia).
W obrębie gatunku Coluber ravergieri Men. wyróżniane są 3 podgatunki: C. ravergieri ravergieri Men., 1832, C. ravergieri chernovi Mert., 1952 i C. ravergieri nummifer Reuss., 1832. Ostatni podgatunek nazwano połozem brązowoplamym.
Gatunek ten występuje od dolnego Egiptu, Synaju, Azji Mniejszej przez Izrael, Syrię, Irak, Iran, Kaukaz i Środkową Azję po Afganistan, Pakistan, północno-zachodnie Indie i zachodnie Chiny. Znany jest również na Cyprze i na wyspach Rodos i Ksantos (Bennikov et al., 1977). C. ravergieri nummifer obejmuje swym występowaniem zachodnią i południowo-zachodnią część areału C. ravergieri. Dane z Syrii pozwalają przypuszczać, że wschodnia granica występowania C. ravergieri nummifer znajduje się w tym kraju pomiędzy górami Libanon i Amanus (Werner, 1939).
Zebrane węże oznaczono jako cf. C. ravergieri nummifer poprzez porównanie z egzemplarzami znajdującymi się w Muzeum Egipskiego Towarzystwa Zoologicznego przy Ogrodzie Zoologicznym w Kairze.
Przeciętna długość węży wynosiła około 100 cm. Źrenica oka okrągła. Koniec pyska tępo zaokrąglony. Łuski tułowia z dobrze zaznaczonymi, ale nie ostrymi brzegami. Tarcze wentralne (V) są widoczne na bokach brzucha. Na tarczkach parietalnych (pa) po jednej wyraźnej ciemnej plamie otoczonej nieregularnymi drobnymi cętkami. Głowa pokryta dużymi, regularnymi i symetrycznymi tarczkami rogowymi w liczbie 9 szt. Orbity oczne są oddzielone od tarczek supralabialnych (srl) rzędem drobnych łusek, których jest 5. Dane taksonomiczne podano w tab. 1 na podstawie dwóch egzemplarzy dowodowych C. ravergieri nummifer zebranych w Abu Rawash (samica — nr coll. 27/76 pochodząca ze zbiorów J. Śmiełowskiego z Instytutu Zoologii Stosowanej AR w Poznaniu oraz oraz samiec — nr coll. 1/78 pochodzący ze zbiórów Miejskiego Ogrodu Zoologicznego w Płocku) i jeden okaz żywy C. ravergieri ravergieri znajdujący się w kolekcji Miejskiego Ogrodu Zoologicznego w Płocku, a pochodzącego z Turkmenii.
Tabela 1
Dane taksonomiczne C. ravergieri nummifer Reuss. i C. r. ravergieri Menetries
Cechy taksonomiczne C. r. nummifer ♀ C. r. nummifer ♂ C. r. ravergieri (okaz żywy) ♀
Łuski grzbietu (Sq) 28 rzędów 28 rzędów 23 rzędy
Tarcze wentralne (V) 247 szt. 222 szt. 207 szt.
Tarcze analne (A) 1 szt. 1 szt. 1,1 szt.
Tarcze subanalne (SA) 62 pary + 1 szt. 70 par + 1 szt. 88 par + 1 szt.
Tarczki postokularne (po) 3 szt. 3 szt. 2 szt.
Tarczki preokularne (pro) 2 szt. 2 szt. 2 szt.
Tarczki frenalne (fr) 2 szt. 2 szt. 2 szt.
Tarczki supralabialne (srl) 12 szt. 12 szt. 9 szt.
Tarczki sublabialne (sbl) 8 szt. 8 szt. 6 szt.
Długość tułowia (L) 87 cm 77 cm 76 cm
Długość ogona (L.cd.) 14 cm 17 cm 22 cm
L/L.cd. 6,2 4,5 3,5
Maksymalna szer. głowy 1,4 cm 1,3 cm 1,8 cm
Liczba ciemnych plam
wzdłuż grzbietu 56 51 —
Otrzymane zwierzęta rozprowadzono do ogrodów zoologicznych: do Krakowa — 2 osobniki, Łodzi — 2, Płocka — 3 i 4 osobniki do Wielkopolskiego Parku Zoologicznego w Poznaniu. Badanie płci metodą sondowania zachyłków okołostekowych wykazały, że było to 5 samców i 6 samic. Zachyłki u samic mierzyły średnio 3 mm, natomiast u samców około 47 mm. Samce odznaczały się szczuplejszą budową ciała i łagodnie zwężającym się ogonem. Samice były bardziej krępe, o masywniej zbudowanej głowie i bardziej zwężającym się ogonie począwszy od kloaki.
Omawiany podgatunek należy do węży ładnie ubarwionych, co podnosi jego walory ekspozycyjne. Na jasnobrązowym tle grzbietu i boków, występują rzędy ciemnobrązowych nieregularnych plam, większych na grzbiecie, a mniejszych na bokach ciała. Spodnia część ciała jest koloru kremowobiałego.
W pierwszym okresie węże były agresywne. Atakowały i gryzły przy każdej próbie brania ich do ręki. Podrażnione syczały i „nadymały się”, powiększając swą grubość ciała. Z biegiem czasu straciły na agresywności, ale nadal pozostały bardzo płochliwe. Kilkakrotne ugryzienia w rękę nie powodowały objawów świadczących o zatruciu. Bennikov et al. (1977) podają, że dostająca się do rany ślina po ugryzieniu przez C. ravergieri może spowodować miejscowe zatrucie, objawiające się silnym obrzękiem.
Jedynym pokarmem, który przyjmowały, były myszy i noworodki szczurze. Na żaby nie zwracały żadnej uwagi, natomiast jaszczurek nie podawano z uwagi na brak tego pokarmu. Zdobycz połykały po uprzednim uduszeniu w splotach ciała. W warunkach naturalnych pokarm ich jest z pewnością bardziej urozmaicony. Należy sądzić, że żywią się one również jaszczurkami i drobnymi ptakami. Według Bennikova et al. (1977), badania treści pokarmowej u C. ravergieri z Środkowej Azji wykazały następujący skład: jaszczurki 38,2%, ssaki 26,4% i ptaki 23,5%. U osobników odławianych na terenie ZSRR w treści przewodu pokarmowego spotykano również żaby. Węże trzymano w suchych terrariach o temperaturze 25 – 35°C w dzień, a około 18 – 20 °C w nocy. Z basenika z wodą korzystały bardzo rzadko. Najczęściej wygrzewały się na półkach skalnych pod promiennikiem lub szukały schronienia w szczelinach skał, pod mchem lub
korzeniami. Eksponowane były w terrariach tematycznych w tzw. „środowisku stepów i pustyń”.
3 czerwca 1977 r. w terrarium Wielkopolskiego Parku Zoologicznego, gdzie przebywała jedna para tych węży, znaleziono na cienkiej warstwie piasku świeżo złożone, bardzo wydłużone 4 białe jaja -(w terrarium brak było miękkiego podłoża) (ryc. 1). Dwa jaja były lekko wklęśnięte i powodu braku odpowiedniej wilgotności. Wszystkie złożone jaja ułożono w kuwecie winidurowej w specjalnie przygotowanym, uprzednio zaparzonym, ostudzonym i podsuszonym mchu torfowca. Całość umieszczono w cieplarce z płaszczem wodnym typu TB-2. Temperatura inkubacji wahała się w granicach od 32 do 33 °C. Wilgotność względna powietrza w cieplarce wynosiła około 86%. Po kilku dniach inkubacji na powierzchni jaj pojawiły się brązowo-rdzawe plamki. Dwa jaja, jedno w 10, a drugie w 21 dniu inkubacji, zaczęły się marszczyć i kurczyć. Wcześniej z powodu rozszerzających się plam przecierano je tamponem nasyconym roztworem wodnym rivanolu. Po rozcięciu stwierdzono martwe płody i ściętą substancję jaja. Dwa pozostałe, mimo rdzawych nalotów, były gładkie i jędrne. Z jaj tych wylęgło się zdrowe potomstwo (ryc. 2). Pierwszy w 55, a drugi w 57 dniu inkubacji. Czas od momentu pęknięcia jaja do wylęgu wyniósł około 24 godz. Pomiary wykonane po wylęgu i dalszy rozwój młodych przedstawiono w tab. 2.
Fot. J. Kopczyński
Ryc. 2. Młode Coluber ravergieri nummifer Reuss. w pierwszym dniu życia — Wielkopolski Park Zoologiczny w Poznaniu
Tabela 2
Rozwój C. ravergieri nummifer Reuss. urodzonych w Wielkopolskim Parku Zoologicznym w Poznaniu
. Przybliżony wiek Średnia długość Średnia waga Liczba badań osobn.
Data pomiaru (dni) całkowita (cm) (g)
29 i 30 VII 1977 r. 1 31 (30-32) 10,6 (9,7-11,4) 2
8 XI 1977 r. 103 33 (32-34) 10,8 (8,2-13,3) 2
25 X 1978 r. 454 50 (47-52) 38,2 (27,8-48,5) 2
19 VI 1979 r. 691 55 (53-57) 47,5 (27,0-68,0) 2
Pierwszą wylinkę zrzuciły; pierwszy raz po 14, a drugi po 15 dniach od wylęgu, po czym zaczęły przyjmować pokarm w postaci mysich noworodków.
Wzrost młodych węży, w porównaniu z innymi gatunkami, był stosunkowo powolny. W przeciągu 15 miesięcy urosły zaledwie 19 cm, a waga ich podniosła się z 10,6 do 38,2 g. Od 3 miesiąca życia nastąpiło wyraźne zróżnicowanie w przyroście wagi ciała. Po 23 miesiącach osobnik nr 1 ważył 27 g, natomiast nr 2 — 68 g. W tym samym czasie długością ciała różniły się zaledwie o 4 cm na korzyść osobnika nr 2. Przyczyną tego stanu rzeczy było intensywniejsze pobieranie pokarmu przez tego ostatniego.
Od 2 maja 1978 r. samica przebywająca razem z dwoma samcami w terrarium Miejskiego Ogrodu Zoologicznego w Płocku zaczęła intensywnie wciskać się w piaszczyste podłoże. Obserwowano dosłowne kopanie dziur w osypującym się podłożu przez wypychanie piasku za pomocą zgiętej przedniej części ciała w kształcie haka. Jednakże na skutek awarii ogrzewania, przeniesiono zwierzęta do zastępczego terrarium z twardym, kamienistym podłożem. 8 maja samica, przebywająca na półce podwieszonej nad basenem z wodą, złożyła 7 białych, mocno wydłużonych jaj, które nie zauważone przeleżały w wodzie około 15 godz.
Jaja podsuszono i umieszczono w inkubatorze, w podobnych warunkach jak poprzednio opisano. Mimo starannej opieki, po 10 dniach inkubacji zdecydowano się na usunięcie jaj, które zaczęły się marszczyć i zdecydowano się na usunięcie jaj, które zaczęły się marszczyć i zapadać. Po rozcięciu okazało się, że substancja jajowa uległa ścięciu, wydzielając specyficzną woń rozkładającej się materii. W jajach były ślady po rozwijającym się zarodku, który obumarł w bardzo wczesnym stadium. Należy sądzić, że przyczyną obumarcia płodu było zbyt długie przebywanie jaj w wodzie. W jednym z przypadków inkubacji jaj żabojada argentyńskiego Leiosophis (Cyclagras) gigas (Dumeril et Bibron) obserwowano prawidłowy rozwój jaj, mimo, że tuż po złożeniu ich przez samicę przebywały kilka godzin w wodzie (Kopczyński, 1974). W obydwu przypadkach, zarówno w Poznaniu, jak i w Płocku, nie udało się zaobserwować kopulacji.
Pomiary jaj (n = 11) wykazały, że średnie ich wymiary były następujące: długość 6,6 cm (6,2-8,5), szerokość 2,2 cm (1,7-2,7). Były one znacznie większe od podanych średnich rozmiarów jaj dla C. ravergieri przez Bennikova et al. (1977). Według tych autorów, średnia długość jaj wynosiła 3,0-4,45 cm, a szerokość 1,7-2,4 cm. Podobne różnice zaobserwowano w wielkości młodych. Według wspomnianych już autorów, młode C. ravergieri tuż po wylęgu mierzą 19 – 22 cm, natomiast młode wyinkubowane w Wielkopolskim Parku Zoologicznym w Poznaniu miały średnio 31 cm (30 – 32) długości. Z rejestru danych o rozrodzie gadów w warunkach wiwaryjnych za lata 1960 – 1978, publikowanych w International Zoo Yearbook oraz innych dostępnych materiałów, wynika, że dotąd nie odnotowano faktu rozmnożenia się tego gatunku w ogrodach zoologicznych. W pozostałych dwóch ogrodach zoologicznych, tj. w Łodzi i Krakowie, węże te nie znosiły jaj.
W wyniku sekcji padłych zwierząt z tego transportu stwierdzono następujące przyczyny zejść śmiertelnych: różnorakie zmiany w przewodzie pokarmowym, w tym krwotoczne, nieżytowe zapalenie ścian żołądka (błony śluzowej i podśluzówki), rozprzestrzeniające się na jelito cienkie i grube, oraz wirusowe zapalenie jelit, a także także zarobaczenia i marskość wątroby. Ostatnie młode urodzone w Wielkopolskim Parku Zoologicznym w Poznaniu padły 16 i 19 XI 1979 r.
Wnioski
1. Węże, mimo sporej płochliwości, zaadaptowały się do warunków wiwaryjnych.
2. Należy zwrócić uwagę, aby przed spodziewanym złożeniem jaj, samica miała do dyspozycji miękkie, pulchne, lekko wilgotne podłoże i brak większych pojemników z wodą.
3. Temperatura inkubacji, wynosząca około 32°C, wydaje się odpowiednia, podobnie jak specjalnie przygotowany mech (Sphagnum sp.).
4. Czas inkubacji w omawianych warunkach wynosił około 56 dni (55 – 57).
Summary
In October 1976, the Polish zoological gardens received eleven snakes of the confur Coluber ravergieri nummifer Reuss. species, caught in North Africa. From eleven eggs laid by 2 females, two specimens were able to raise. The incubation period at a temperaturę of approx. 32°C and relative humiduty of approx. 86% was 56 (55-57) days.
Literatura
Bennikov, A. G., Derjevskij, I. S., Iśćenk o, V. G., 1977: Opredelitel zemnovodnych i presmykajuśćichsa fauny SSSR. „Prosveśćenije”, Moskva.
Kopczyński, J., 1974: Rozród węży w Poznańskim Zoo. Przegl. Zool., 18, 2: 239 – 252.
Werner, F., 1939: Die Amphibien und Reptilien von Syrien. Der Abhandlungen und Berichte aus dem Museum für Naturkunde und Vorgeschichte und dem Naturwissenschaftlichen Verein zu Magdeburg, 7: 211 – 223.