Suplement LXXXIII

Makarewicz, W., „Production and Excretion of Waste Nitrogen Compounds in Fishes.” Postepy Biochem. (Poland), 13, 99 (1967); Chem. Abs., 67, 1060 (1967).

WIESŁAW MAKAREWICZ*

* Dr med., adiunkt Zakładu Chemii Fizjologicznej AM w Gdańsku.

 Powstawanie i wydalanie produktów azotowych u ryb
 
 Production and Excretion of Waste Nitrogen Compounds in Fishes

The production and excretion of waste nitrogen compounds in fishes is reviewed. The hypothesis of evolution of ureotelism in vertebrates in discussed.

Przyjęta powszechnie klasyfikacja zwierząt na amonio-, ureo- i urykoteliczne (2) zależnie od rodzaju głównego końcowego produktu przemiany białek jest dosyć względna. W rzeczywistości większość zwierząt wydala równocześnie amoniak, mocznik i kwas moczowy, a wzajemny stosunek ilościowy tych związków zależy w znacznej mierze od wpływów środowiska i stadium rozwoju osobniczego zwierzęcia.

Przemiany azotowe u ryb i sposoby wydalania końcowych produktów tych przemian są doskonałym przykładem przystosowania na drodze ewolucji do warunków środowiska. Wydalanie produktów przemian u ryb odbywa się nie tylko przez nerki, ale również przez skrzela. Ryby jako zwierzęta wodne są w przeważającej większości amonioteliczne, jakkolwiek u pewnych gatunków wymogi środowiska spowodowały rozwój ureotelizmu; jeszcze inne gatunki zachowały zdolność przestawiania się z amoniotelizmu na ureotelizm i odwrotnie w zależności od zaopatrzenia w wodę.

Od czasu pionierskich badan prowadzonych w latach 30-tych przez fizjologa i biochemika Homera Smitha dopiero ostatnie lata przyniosły istotny postęp w zrozumieniu mechanizmów powstawania i wydalania związków azotowych. Szereg danych dotyczących tego zagadnienia zawierają wydawnictwa monograficzne (6, 10, 11, 31). Celem tego artykułu jest przedstawienie przemian azotowych u ryb z punktu widzenia biochemii ewolucyjnej.

Przy omawianiu ewolucji ureotelizmu przedstawiono schemat rozwoju kręgowców według Browna i Cohena (8). Jest to jeden z licznych różniących się dość znacznie od siebie schematów podawanych w literaturze; bliższe zajęcie się spornymi poglądami na temat filogenezy kręgowców wykraczałoby jednak poza ramy tego artykułu. Mimo tych sporów powszechnie przyjmuje się, że ryby stały na drodze ewolucji wyższych kręgowców. Nie wiadomo czy ryby rozwinęły się w wodzie słodkiej i wtórnie opanowały morza, czy też było odwrotnie (6,  25, 31). Przeważa jednak pogląd, że kolebką pierwotnych ryb były zbiorniki słodkowodne.

Współcześnie żyje około 20 000 gatunków ryb tworząc najliczniejszą i najbardziej różnorodną gromadę kręgowców. Ogromna większość (około 95%) należy do rzędu kostnoszkieletowych (Teleostei). Do ryb  kościstych zalicza się też ryby dwudyszne (Dipnoi) reprezentowane współcześnie jedynie przez trzy rodzaje (7). Ryby chrzęstnoszkieletowe (Chondrichtyes), z których większość należy do spodoustych (Elasmobranchii) są grupą wymierającą; obecnie żyje, przeważnie w morzach, zaledwie 86 rodzajów i 150 gatunków tych ryb (40). Tablica 1 przedstawia pozycję omawianych grup ryb w systematyce zwierząt.

Tablica 1

Systematyka strunowców ze szczególnym uwzględnieniem systematyki ryb według Bobrinskiego i Matwiejewa (7)

 

.

I. Ryby kostnoszkieletowe

Ryby kostnoszkieletowe, zarówno morskie jak i słodkowodne, są typowymi zwierzętami amoniotelicznymi. Homer Smith w 1929 roku (36) zastosował pomysłowy sposób badania wydalania związków azotowych przez ryby. Umieszczał on rybę w podłużnym naczyniu w ten sposób, że gumowa przegroda oddzielała wodę kontaktującą się z głową, od wody w której była zanurzona reszta ciała. Pozwoliło mu to stwierdzić, że znaczna większość związków azotowych wydalana jest przez skrzela — głównie jako amoniak. Skóra i przewód pokarmowy ryb nie uczestniczą w wydalaniu amoniaku. Późniejsze badania potwierdziły w całej rozciągłości obserwacje Smitha. W tablicach 2 i 3 zestawiono niektóre dane dotyczące udziału amoniaku w ogólnej ilości wydalanych związków azotowych oraz ilość azotu wydalaną przez nerki i drogą pozanerkową.

Tablica 2

Udział procentowy azotu amoniaku i mocznika  całkowitym wydalanym przez ryby kostnoszkieletowe

Gatunek                 N— NH3      N — mocznika   Literatura

Salmo gairdneri          55—60                                    (14)
Carassius auratus         73                                       (41)
Myoxocephalus scorpius    90                                    (17)
Leptocottus armatus       63             21                     (43)
Cyprinus carpio         50—60             6                        (36)
Platichthys stellatus    84              12                     (43)
Taeniotoca lateralis     48              38                       (43)

 

.
Tablica 3

Procent azotu całkowitego wydalany przez skrzela i przez nerki u ryb kostnoszkieletowvch

Gatunek               Przez    Przez      Literatura
.                            skrzela   nerki

Salmo gairdneri        97       3              (14)
Cyprinus carpio        90       10          (30, 36)
Leptocottus armatus    77       23            (43)

Wśród produktów azotowych wydalanych przez morskie ryby kostnoszkieletowe jako ważny składnik wymieniany jest też tlenek trójmetyloaminy. Baldwin podaje (2), iż związek ten stanowi trzecią część azotu całkowitego wydalanego przez te ryby. Wood (43) stwierdził jednak, że u głowacza jako tlenek trójmetyloaminy wydala się znikoma część azotu całkowitego. Podawane w podręcznikach wartości (2, 31) są jego zdaniem nieporozumieniem wynikłym z odnoszenia zawartości tego związku do substancji azotowych wydalanych w moczu, a nie do całkowitej ilości związków azotowych, wydalanych głównie przez skrzela. Zawarty w tkankach ryb tlenek trójmetyloaminy  jest substancją egzogenną pochodzącą z pokarmu. Tkanki wszystkich kręgowców mają zdolność utleniania trójmetyloaminy do N-tlenku (1), nie jest jednak jasne czy związek ten może powstawać endogennie z azotu białkowego i czy związek ten może powstawać endogennie z azotu białkowego i jaki jest jego ewentualny udział w całkowitej puli metabolizowanego azotu.

Interesujący jest mechanizm wydalania amoniaku przez skrzela i jego pochodzenie. Wydaje się najbardziej prawdopodobne, że wydalanie amoniaku ze skrzel do wody odbywa się na drodze prostej dyfuzji wskutek znacznej różnicy stężeń i swobodnej przepuszczalności nabłonka skrzel dla tego związku (15, 17). Stężenie amoniaku we krwi dopływającej do skrzel wynosi około 0,4 mg% jest więc stosunkowo wysokie w porównaniu z stężeniem we krwi u innych kręgowców (15, 17, 26, 29). Smith (36) pierwotnie przypuszczał, że amoniak powstaje obwodowo, a skrzela są jedynie miejscem jego wydalania na drodze dyfuzji do otaczającej wody. Później zmienił swój pogląd i sądził, że amoniak powstaje w samych skrzelach z odpowiednich prekursorów. Goldstein i Forster w 1961 roku podjęli systematyczne badania (15) i na podstawie nieznacznej różnicy stężeń amoniaku we krwi dopływającej i odpływającej ze skrzel doszli do wniosku, że około 10% wydalanego amoniaku pochodzi z krwi, a pozostałe 90% powstaje w skrzelach. Ponieważ obserwowano spadek stężenia glutaminy we krwi przepływającej przez skrzela, a skrzela zawierają glutaminazę i dehydrogenazę kwasu glutaminowego, przypuszczano, że około 50% wydalanego amoniaku powstaje w skrzelach z glutaminy i kwasu glutaminowego. Obok glutaminazy i dehydrogenazy kwasu glutaminowego skrzela zawierają również AMP-aminohydrolazę, dezaminującą kwas adenylowy do kwasu inozynowego.

Aktywność AMP-aminohydrolazy w skrzelach ryb kostnoszkieletowych przewyższa wielokrotnie aktywność glutaminazy. Na tej podstawie Makarewicz i Żydowo (20, 21), wysuwali przypuszczenie, że u ryb istotnym źródłem wydalanego amoniaku może być grupa 6-aminowa nukleotydów adeninowych.

Ostatnie badania wskazują jednakże, że znaczna większość amoniaku wydalanego przez skrzela pochodzi wprost z krwi — a więc amoniak nie tworzy się „de novo” w tkance skrzelowej. Pequin (26) stwierdził, że u karpia krew przechodząc przez skrzela oczyszcza się prawie całkowicie z zawartego w niej amoniaku. Goldstein i wsp. (17) w opublikowanych w 1964 roku doświadczeniach zrewidowali także swój pogląd na rolę skrzel w wytwarzaniu amoniaku. Autorzy ci badając rybę morską Myoxocephalus scorpius stwierdzili, że około 60% wydalanego amoniaku pochodzi z amoniaku zawartego we krwi przepływającej przez skrzela. Pozostałe 40% powstaje w skrzelach z azotu α-aminowego osocza.  Dezaminacja glutaminy osocza w skrzelach nie ma znaczenia” w powstawaniu amoniaku, gdyż nie obserwowano zmniejszenia stężenia glutaminy we krwi po przejściu przez skrzela. Wyniki wcześniejszych doświadczeń tych autorów (15) były błędne wskutek mylnego traktowania krwi pobieranej z ogona ryby jako krwi tętniczej, podczas gdy tak pobrana krew jest mieszaniną krwi tętniczej i żylnej.

Narządem wytwarzającym największe ilości amoniaku jest wątroba. W doświadczeniach na perfundowanej wątrobie karpia zaobserwowano, że najwięcej amoniaku powstaje z glutaminy i asparaginy jak również z dezaminacji nukleotydów i nukleozydów purynowych (27, 29). Wątroba ryb zawiera bardzo aktywne układy enzymatyczne uwalniające amoniak z tych substratów (35). U ryb słodkowodnych wydalanie jonu amonowego związane jest z wchłanianiem przez skrzela jonu sodowego (33).

Warto też zwrócić uwagę na konieczność odpowiedniego przygotowania ryb do badań i ostrożnego interpretowania wyników w badaniach poziomu amoniaku we krwi i wydalania związków azotowych. Czynnikiem bardzo istotnie wpływającym na ilość wydalanego amoniaku i jego stężenie we krwi jest temperatura środowiska (29). W wynaczynionej krwi ryb obserwuje się szybki wzrost stężenia amoniaku (29). Pobieranie krwi u ryb powinno odbywać się w wodzie, gdyż nawet krótkotrwałe niedotlenienie zwierzęcia znacznie zmienia stężenie amoniaku we krwi (28). Ilość wydalanych związków azotowych szybko spada podczas pierwszych sześciu dni głodzenia, potem zaś utrzymuje się na względnie stałym poziomie (14).

II. Ryby chrzęstnoszkieletowe

Ryby chrzęstnoszkieletowe stanowią grupę dość wyjątkową, gdyż bez wyjątku są zwierzętami ureotelicznymi. Mocznik będąc głównym końcowym produktem przemian azotowych spełnia u nich istotną rolę w utrzymaniu równowagi osmotycznej. Krew i tkanki ryb chrzęstnoszkieletowych zawierają mocznik w stężeniu około 1% u ryb słodkowodnych i 2 — 2,5% u ryb żyjących w morzach. Są to stężenia bardzo wysokie w porównaniu z innymi zwierzętami ureotelicznymi jak płazy,  niektóre gady i ssaki. Utrzymanie tak wysokiego stężenia mocznika możliwe jest dzięki wchłanianiu zwrotnemu tej substancji w kanalikach nerkowych i złej przepuszczalności nabłonka skrzel dla mocznika. Tak wysokie stężenie mocznika we krwi chroni ryby przed ciągłą utratą wody na drodze osmotycznej. U gatunku Torpedo 85% azotu wydalane jest w postaci mocznika, a zaledwie 1, 7%’ jako amoniak (31).

Homer Smith (38, 39) jako jeden z  pierwszych podjął badania nad wydalaniem związków azotowych przez ryby chrzęstnoszkieletowe i stwierdził, iż wydalanie mocznika i amoniaku u tych ryb odbywa się głównie przez skrzela na drodze dyfuzji. U gatunku Pristis microdon przez skrzela wydala się 77% mocznika i 89% amoniaku, a w moczu także głównym składnikiem azotowym jest mocznik.

Ustalenie drogi biosyntezy mocznika u ryb chrzęstnoszkieletowych miało doniosłe znaczenie dla zrozumienia ewolucji ureotelizmu u zwierząt. Przypuszczano, że mocznik powstaje na drodze cyklu ornitynowego Krebsa — Henseleita; w wątrobie tych ryb wykazano ponad .wszelką wątpliwość aktywność transkarbamylazy ornityny, układu syntetyzującego argininę i arginazy. Przez dłuższy czas nie udawało się wykazać aktywności syntetazy karbamylofosforanu (3, 8). Sprzeczne doniesienia  na ten temat rozstrzygnęli ostatnio Watts i wsp. (42) z pracowni Baldwina, wykazując aktywność tego enzymu w homogenatach wątroby Scylliorhinus canicula i Raja circularis. Źródłem azotu dla syntezy karbamylofosforanu może być amoniak, glutamina, a także inne aminokwasy. Aktywność tego enzymu jest znacznie niższa w porównaniu z płazami i ssakami, ale należy pamiętać, że bardzo wysokie stężenie mocznika w tkankach ryb chrzęstnoszkieletowych może być uwarunkowane głównie słabą przepuszczalnością skrzel i sprawnym wchłanianiem w kanalikach nerkowych. Tak więc biosynteza mocznika u ryb chrzęstnoszkieletowych odbywa się na tej  samej drodze, co u innych zwierząt ureotelicznych. Ryby te są również zdolne wytwarzać mocznik na drodze enzymatycznej degradacji kwasu moczowego (9, 13).

Rola fizjologiczna mocznika u chrzęstnoszkieletowych nie polega jak się wydaje na wydalaniu azotu pochodzącego z przemian aminokwasów. Watts i wsp. (42) sugerują, że również rola mocznika w utrzymywaniu równowagi osmotycznej nie jest tak istotna jak dotąd powszechnie uważano. Stały, wysoki poziom mocznika w tkankach ryb chrzęstnoszkieletowych, kontrolowany hormonalnie, jest zdaniem tych autorów bardzo istotnym czynnikiem regulacji wewnątrzustrojowej.

Pomimo tak dużych różnic w sposobie wydalania azotu, tkanki ryb chrzęstnoszkieletowych i kostnoszkieletowych mają bardzo podobną zdolność dezaminowania L-aminokwasów (34). Ogólne przemiany azotu aminokwasów przebiegają więc zapewne bardzo podobnie; środowisko zaś wywarło wpływ na końcowe produkty tych przemian i ich różnorodne wykorzystanie.

III. Ryby dwudyszne

Przemiany związków azotowych u tych ryb są szczególnie interesujące, gdyż zwierzęta te mogą być przez dłuższy czas pozbawione wody, korzystając w tym czasie z tlenu atmosferycznego. Pozostają one wówczas w zupełnym spoczynku, otoczone szczelnie warstwą wyschniętego mułu co zabezpiecza je przed nadmierną utratą wody. W tym stanie nie pobierają pokarmu, a wydalanie moczu zupełnie ustaje. Taki stan „życia utajonego” musi niewątpliwie łączyć się z przestawieniem metabolizmu tych ryb na specjalne tory.

Smith (37) badał wszechstronnie metabolizm afrykańskiej ryby dwudysznej Protopterus aethiopicus. W środowisku wodnym jest to zwierzę amonioteliczne, 30 — 70% azotu wydalane jest wówczas w formie amoniaku. Gdy ryba zostaje pozbawiona wody, wydalanie całkowicie ustaje,  nie obserwuje się w tkankach nagromadzania amoniaku, natomiast stężenie mocznika wzrasta 100-krotnie. Po umieszczeniu zwierzęcia w wodzie następuje szybkie wydalanie mocznika i po upływie 8 — 12 dni stanowi on już tylko około 30% całkowitego azotu wydalanego. W zależności więc od zaopatrzenia w wodę ryba ta jest amonioteliczna lub ureoteliczna, przy czym wydalanie związków  azotowych możliwe jes tylko w wodzie i następuje prawdopodobnie przez skrzela. Zwierzę to gdy jest pozbawione wody czerpie energię niemal wyłącznie z rozkładu białka (18, 37).  Organizm Protopterus aethiopicus przystosowuje się do ograniczonej ilości wody w środowisku przekształcając azot aminokwasów w mocznik. Podobne możliwości przystosowawcze obserwuje się również wśród płazów, a mianowicie u żaby afrykańskiej Xenopus laevis (4).

Brak jest danych dotyczących występowania enzymów cyklu ornitynowego u ryb dwudysznych. Brown i Cohen (8) w swojej hipotezie o ewolucji ureotelizmu u kręgowców przyjmują, że mocznik u ryb dwudysznych powstaje w cyklu Krebsa — Henseleita. Jednakże Janssens (18) badając u Protopterus aethiopicus powstawanie mocznika z amoniaku w skrawkach wątroby stwierdził, że ilość mocznika jest stosunkowo niewielka i że dodanie ornityny nie przyspiesza tej syntezy. Na podstawie faktu, że wątroba tej ryby zawiera enzymy przekształcające kwas moczowy w mocznik (13), Goldstein i Forster (16) wysunęli przypuszczenie, że źródłem mocznika nagromadzanego przy ograniczonej ilości wody w środowisku jest kwas moczowy. W środowisku wodnym amoniak powstający z dezaminacji aminokwasów be przeszkód wydala się do wody. W okresie braku wody azot α-aminowy aminokwasów służy do syntezy kwasu moczowego, który pod działaniem urykazy, allantoinazy i allantoikazy może następnie przekształcać się w mocznik.

Być może jednak, że ryby dwudyszne podobnie jak Xenopus laevis posiadaj potencjał genetyczny umożliwiający biosyntezę mocznika na drodze cyklu ornitynowego  (42). Droga ta w środowisku wodnym nie jest wykorzystywana ale może zostać uruchomiona przez działanie środowiska.

IV. Ewolucja ureotelizmu u kręgowców

Wśród współczesnych kręgowców zwierzętami ureotelicznymi są ryby chrzęstnoszkieletowe, ryby dwudyszne, płazy, niektóre gady i ssaki. Ryby kostnoszkieletowe są ainonio-, a ptaki i większość gadów — urykoteliczne.

W 1960 roku niezależnie od siebie Brown i Cohen (8) oraz Baldwin (3) wysunęli hipotezę, że w przeszłości wszystkie prymitywne ryby były ureoteliczne, a w trakcie ewolucji wyższych kręgowców na ryby były ureoteliczne, a w trakcie ewolucji wyższych kręgowców na pewnych szczeblach rozwoju nastąpiła utrata zdolności syntezy mocznika. Hipotezę  tę ilustruje rysunek 1.

Rys. 1. Hipoteza o ewolucji ureotelizmu u kręgowców (wg 8) . Znaki + i — oznaczają stwierdzoną, a wzięte w nawias — postulowaną obecność lub nieobecność kompletnego cyklu ornitynowego. Linie przerywane oznaczają miejsce utraty jednego lub więcej enzymów tego cyklu.

Hipoteza ta przyjmuje, że u prymitywnych ryb (Placodermi) funkcjonował cykl ornitynowy wykształcony na drodze mutacji. Przodkowie prymitywnych ryb mogli posiadać już niektóre enzymy cyklu ornitynowego wykorzystywane w innych przemianach. Dalsza ewolucja przebiegała w dwóch kierunkach. Z jednej strony rozwinęły się ryby promieniopłetwe (Actinopterygii), z których wyodrębniła się współczesna grupa ryb  kostnoszkieletowych (Teleostei). U promieniopłetwych nastąpiła utrata zdolności syntezy mocznika i rozwinął się amoniotelizm. W  drugim kierunku wykształciły się ryby chrzęstnoszkieletowe (Chondrichtyes) i trzonopłetwe (Crossoptryegii), które zachowały zdolność syntezy mocznika. Z tej gałęzi rozwinęły się płazy, a następnie gady, ptaki i ssaki. W rozwoju gadów i ptaków nastąpiła utrata cyklu ornitynowego i rozwinął się urykotelizm.

Hipoteza ta zakłada, że u form przejściowych funkcjonował cykl ornitynowy biosyntezy mocznika. Według Wattsa i wsp. (42) natomiast wystarczy przyjąć, że istnieje jedynie potencjał genetyczny dla takiego procesu, który może być lub nie być wykorzystywany. Wiele obserwacji przemawia za takim ujęciem. Reakcje ujmowane jako cykl mocznikowy są ściśle związane z wieloma kierunkami przemian żywych organizmów jak np. biosynteza pirymidyn, argininy, fosfagenów. Enzymykatalizujące te reakcje występują u wielu zwierząt, a także u roślin i bakterii (8, 32). Gdyby zdolność syntezy mocznika wykształciła się u pewnych grup zwierząt niezależnie od siebie, to należałoby spodziewać się znacznych różnic w mechanizmie syntezy i własnościach enzymów katalizujących ten proces. Tymczasem wiadomo, że taki sam jest mechanizm syntezy mocznika u ssaków i u płazów. Ponadto transkarbamylaza ornityny u ryby chrzęstnoszkieletowej i u żaby wykazują daleko idące podobieństwo własności (19). Wykazano również znaczne podobieństwo immunochemiczne syntetazy karbamylofosforanu z tkanek różnych zwierząt ureotelicznych (22). Aktywność enzymów katalizujących trzy pierwsze etapy cyklu ornitynowego, to jest syntetazy karbamylofosforanu, transkarbamylazy ornityny i układu syntetyzującego arginihę, zmienia się równolegle na różnych szczeblach rozwoju filogenetycznego. Sugeruje to  jeden i ten sam mechanizm regulacji u odległych od siebie gatunków (23). Koncepcję tę potwierdza obserwacja, iż arginaza wątroby zwierząt ureotelicznych różni się własnościami od arginazy z tkanek urykotelicznych (24).

Wszystko wskazuje, że cykl ornitynowy wykształcił się stosunkowo dawno w rozwoju filogenetycznym zwierząt. Interesujący jest fakt, że u bezkręgowca dżdżownicy (Lumbricus terrestris) stwierdzono ostatnio funkcjonowanie kompletnego cyklu ornitynowego powstawania mocznika (5).

Metabolizm i wydalanie azotu u zwierząt są procesami bardzo plastycznymi. Wydalanie amoniaku jako końcowego produktu przemian azotowych jest najbardziej ekonomiczne, przekształcanie go w mocznik czy też kwas moczowy wymaga zużytkowania na ten cel znacznych ilości energii. Jednakże swobodne wydalanie amoniaku możliwe jest tylko w środowisku wodnym — ryby dwudyszne narażone okresowo na brak wody mają możliwość syntezy mocznika. Wydaje się, że zdolność syntezy mocznika i aktywnego jego wydalania przez nerkę, były nieodzownymi warunkami dla rozwoju zwierząt lądowych.

Zwraca uwagę doniosłość funkcji jakie u ryb spełniają skrzela. Narząd ten zapewnia wymianę oddechową gazów, uczestniczy w utrzymaniu równowagi osmotycznej i dzięki stałemu kontaktowi z wodą wykorzystywany jest jako narząd wydalniczy. U larwy płaza Necturus maculosus, który utracił zdolność metamorfozy i całe życie spędza w wodzie,  skrzela są narządem szczątkowym, a funkcję narządu wydalniczego spełnia skóra (12). Jest to potwierdzenie tezy, iż w procesie ewolucji utrata funkcji wyprzedza modyfikacje struktury.

U ryb chrzęstnoszkieletowych końcowy produkt przemian azotowych — mocznik, spełnia dodatkowo istotną dla tych zwierząt funkcję czynnika utrzymującego równowagę osmotyczną i jest elementem chemicznej homeostazy ustroju. Amoniak ze względu na swoja łatwość przenikania przez błony nie mógłby spełniać tego zadania. Zrozumiały jest więc ureotelizm tych zwierząt, jakkolwiek warunki środowiska pozwalają również na swobodne wydalanie amoniaku.

LITERATURA

1. Baker J. R., Struempler A., Chaykin S., Biochim. Biophys. Acta 71, 58 (1963).

2. Baldwin E., Biochemia dynamiczna. Warszawa, 1959, str. 334, 368.

3. Baldwin E., Comp. Biochem. Physiol. 1, 24 (1960).

4. Balinsky J. B., Cragg M. M., Bal d win E., Comp. Biochem. Physiol. 3, 236 (1961).

5. Bishop S. H., Campbell J. W., Comp. Biochem. Physiol. 15, 51 (1965).

6. Black S. V. w The Physiology of Fishes. t. I, red. M. E. Brown, New York, 1957, str. 163.

7. Bobrinski N., Matwiejew B., Zoologia, t. II, Warszawa, 1952.

8. Brown G. W. Jr., C o h e n P. P., Biochem. J. 75, 82 (1960).

9. Brunel A., Bull. Soc. Chim. Biol. 19, 805 (1937).

10. Cohen  P. P., Brown G. W. Jr., Comparative Biochemistry t. II, red. M. Florkin, H. S. Mason, New York, London, 1860, str. 161.

11. Cohen P. P., Brown G. W. Jr., Proceedings of the Fifth International Congress of Biochemistry, Moscow 1963, t. III, str. 129.

12. Fanelli G. M., Goldstein L., Comp. Biochem. Physiol. 13, 193 (1964).

13. Florkin M., Duchateau G., Arch. Inter. Physiol. 53, 267 (1943).

14. Fromm P. O., Comp. Biochem. Physiol. 10, 121 (1963).

15. Goldstein L., Forster R. P., Am. J. Physiol. 200, 1116 (1961).

16. Goldstein L., Forster R. P., Comp. Biochem. Physiol. 14, 567 (1965).

17. Goldstein  L., Forster, R. P., and Fanelli, G. M., Jr. (1964). Gill blood flow and ammonia excretion in the marine teleost, Myoxocephalus scorpius  Comp. Biochem. Physiol. 12, 489 (1964).

18. Janssen s P. A., Comp. Biochem. Physiol. 11, 105 (1,964).

19. Joseph R. L., Watts D. C., Baldwin E., Comp. Biochem. Physiol. U, 119 (1964).

20. Makarewicz W., Acta Biochim. Polon. 10, 363 (1963).

21. Makarewicz W., Żydowo M., Comp. Biochem. Physiol. 6, 269 (1962).

22. Marshall M., Cohen P. P., J. Biol. Chem. 236, 71S (1961).

23. Mora J., Martuscelli J., Ortiz-Pineda J., Soberon G., Biochem. J. 96, 28 (1965).

24. Mora J., Tarrab R., Martuscelli J., Soberon G. Biochem. J. 96, 588 (1965).

25. Muntz F. N., Mc Farland W. N., Comp. Biochem. Physiol. 13, 381 (1964).

26. Pequin L.,  C. R. Acad.  Sci. (Paris), 255, 1975 (1962)

27. Pequin L.,  C. R. Acad.  Sci. (Paris), 257, 2734 (1963)

28. Pequin L., Serfaty A.,  C. R. Soc. Biol. (Paris), 156, 1167 (1962).

29. Pequin L., Serfaty A., Comp. Biochem. Physiol. 10, 315 (1963).

30. Pora A. E., Prekup O., Woprosy Ichtiol. 14, 119 (1960), cyt. za Biol. Abstr. 37, 13390 (1962).

31. Prosser Ladd C., w Comparative Animal Physiology, red. C. Ladd Prosser, Frank A. Brown Jr., Wyd. drugie, Philadelphia, London 1962, str. 135.

32. Ratner S., Adv. Enzymol. 15, 319 (1954).

33. Romen F. G., Maetz J., J. Gen. Physiol. 47, 1209 (1964).

34. Salvatore F., Zappia V., Costa C., Comp. Biochem. Physiol. 16, 303 (1965).

35. Schmidt G., Zool. Jb. Abt. Phys. 67, 151 (1957).

36. Smith H. W., J. Biol. Chem. 81, 727 (1929).

37. Smith H. W., J. Biol. Chem. 88, 97 (1930).

38. Smith H. W., Am. J. Physiol. 98, 279 (1931).

39. Smith H. W., Smith C. G., Am. J. Physiol. 98, 296 (1931)

40. Suworow E., Podstawy Ichtiologii, Warszawa 1954.

41. Thornburn C. C., Matty A. J., Comp. Biochem. Physiol. 8, l (1963).

42. Watts D. C., Watts R. L., Comp. Biochem. Physiol. 17, 785 (1966).

43. Wood J. D., Canad. J. Biochem. Physiol. 36, 1237 (1958).

 

Sidebar