Suplement LXXXVII

Pliszka Fr., 1951. Wyniki badań nad wędrówkami ryb w Wiśle. R.N.R. 57:273—283.

Franciszek Pliszka

 Wyniki badań nad wędrówkami ryb w Wiśle

Na zagadnienie wędrówek ryb w rzekach zwrócono baczniejszą uwagę w krajach, prowadzących na szerszą skalę zabudowę i regulację rzek. W ogólności jednak, w pokaźnej literaturze omawiającej wędrówki ryb, piśmiennictwo traktujące o wędrówkach ryb w rzekach europejskich jest skąpe. Jedne z pierwszych były publikacje Buxbauma L. (1), nad wędrówkami ryb przez przepławki w Menie, omawiające wyniki obserwacji nad wpływem temperatury na ich nasilenie. Na obserwacjach też oparte były badania Kocha H. (2, 3) i Steinmanna P.  (10, 11). Ograniczone możliwości metody obserwacji, skłoniły tych badaczy do wszczęcia na szeroką skalę znakowania ryb (4, 12). Najbardziej wyczerpująca jest wspólna praca Steinmanna P., Kocha H. i Scheuringa L. (13) nad wędrówkami ryb w Dunaju, Renie, Menie, Inn, Nekarze i Aarze. Na szeroką skalę prowadzone też były badania nad wędrówkami ryb w rzekach ZSRR (5, 7).

Na podstawie powyższych badań okazało się, że w rzekach ryby podejmują wędrówki o znacznym nieraz zasięgu. Niejednokrotnie wyjaśniono ich charakter, wyodrębniając wędrówki rozrodcze, pokarmowe i zimowiskowe. Stwierdzono, że aktywność wędrówek u większości ryb jest największa w miesiącach wiosennych i zależna jest ona od temperatury. Zwrócono też uwagę na występowanie t. zw. wędrówek kompensacyjnych, podejmowanych przez ryby, znoszone przez gwałtowne przybory wody. Wykazano też, że w okresie wędrówki rozrodczej w skład wędrującego stada wchodzą nie tylko osobniki dojrzałe, ale i juwenalne i ryby, będące już po rozrodzie. Dowiedziono też, że impuls do odbywania nie ogarnia wszystkich ryb danego gatunku z danego rejonu. Określono na koniec w wielu przypadkach nie tylko kierunek, ale i zasięg wędrówek ryb w rzekach.

W związku z projektami regulacji i zabudowy Wisły wyłoniło się zagadnienie, czy ewentualne ograniczenie przelotowości rzeki może ujemnie wpłynąć na odbywanie wędrówek ryb wiślanych. Rozwiązanie tego zagadnienia może nam dać też cenne wskazówki o warunkach życia ryb zasiedlających badany odcinek rzeki. W związku z tym zamierzono wyjaśnić, czy ryby w środkowym rejonie Wisły prowadzą życie osiadłe czy wędrowne, a w razie stwierdzenia wędrówek — jaki jest ich zasięg, kierunek i charakter.

 MATERIAŁ I METODA

W celu wyjaśnienia powyższych zagadnień znakowano różne gatunki ryb w środkowym biegu Wisły w rejonie Warszawy i Wyszogrodu. W pracy niniejszej nie uwzględniono wędrówek certy, opracowanych w oddzielnej publikacji (6). Przy doborze metody znakowania kierowano się wieloma względami. Chodziło oto, żeby znakowanie nie powodowało dużych zranień, żeby znaczek nie drażnił ciała ryby, żeby dobrze się trzymał i nie przeszkadzał rybie w ruchu, żeby w czasie złowienia ryby nie był narażony na zerwanie i łatwo był dostrzegalny i żeby numer po dłuższym czasie pozostał czytelny. Wzięto też pod uwagę szybkość manipulacji przy znakowaniu, jako ważny szczegół przede wszystkim w miesiącach ciepłych.

Zastosowano znaczki srebrne o średnicy około 10 mm z otworkiem na drut i wytłoczonym numerem. Znaczki te nawlekano na srebrny drucik przesunięty przez ciało pod płetwą grzbietową. Czynności związane ze znakowaniem były następujące: przebijano prostopadle igłą punkcyjną grzbiet ryby od strony lewej ok. 1 cm pod płetwą grzbietową; w koniec igły wsuwano część drucika, następnie cofano igłę przeciągając jednocześnie drucik długości ok. 10 cm przez kanał wkłucia; koniec drutu z prawej strony ryby przez przebicie fałdu płetwy grzbietowej przeciągano na lewą stronę; na drut przechodzący przez grzbiet ryby nawlekano znaczek, po czym oba końce kilkakrotnie skręcono, nieco przycinano i przyginano tak, aby nie dotykały ciała ryby. Ryba podczas znakowania trzymana była w wodzie. Czas znakowania jednej ryby wynosił ok. 1 minuty.

Ryby znakowano od kwietnia do października w rejonie Warszawy (km 510 — 512), Zakroczymia (km 567) i Wyszogrodu (km 588). W celu otrzymania możliwie dużej ilości znaczków zdjętych, z odłowionych ryb, rozesłano parokrotnie ogłoszenie do rybaków Wisły i jej dopływów szczegółowo informujące o postępowaniu w razie natrafienia na znakowaną rybę.

WYNIKI

Z ogólnej ilości 655 ryb wyznakowanych, otrzymano 86 znaczków t. j. 13,1%. Zwroty przedstawiają się następująco:

Gatunek   Wyznakowano   Zwrócono

Abramis brama — leszcz 228 16
Chondrostoma nasus — świnka 129 15
Barbus barbus — brzana 103 20
Leuciscus idus — jaz 55 6
Leuciscus cephalus — kleń 36 10
Aspius aspius — boleń 34 11
Lucioperca lucioperca — sandacz 27 3
Blicca bjorkna — krąp 20 1
Rutilus rutilus — płoć 16 1
Perca fluviatilis — okoń 4 1
Silurus glanls — sum 2 1
Esox lucius — szczupak 1 1

 Omówienie wyników

Leszcz. Niewielka ilość zwrotów na stosunkowo dużą liczbę wyznakowanych leszczy nie pozwala na wyciągnięcie ostatecznych wniosków. Tym nie mniej na podstawie uzyskanego materiału można sądzić, że leszcz w środkowym biegu Wisły tylko w rzadkich przypadkach przesuwa się na większe odległości. Na tym odcinku rzeki wykazuje on cechy ryby osiadłej. Świadczy o tym znaczna ilość osobników, powtórnie złowionych po dłuższym czasie w miejscu znakowania, lub w najbliższym jego sąsiedztwie. Należy jednak podkreślić, że niekiedy z nieznanych nam przyczyn leszcz może przesuwać się pod prąd na większe odległości (N. 1, 3).

Podobne stosunki stwierdzono i w rzekach niemieckich, chociaż zakres i nasilenie wędrówek tego gatunku były większe niż w Wiśle w rejonach znakowania. Np. leszcze w górnym Dunaju przebywały niekiedy do blisko 100 km pod prąd. Ale i tam leszcze zaliczone zostały do najgorszych wędrowców i uważane są za ryby osiadłe.

Szczegółowe wyniki zamieszczono w załączonych tabelach.

Nie jest jednak wykluczone, że w innych rejonach Wisły leszcz wędruje liczniej i dalej.

Świnka. Badania nasze nie wykazały u świnki wyraźnej i stałej tendencji do odbywania dalszych wędrówek. Wyniki znakowania wskazują, że świnka od  maja do października na badanym odcinku Wisły prowadzi tryb życia raczej osiadły. Przesunięcia jej w tym okresie, o ile mają miejsce, są nieduże (do 9 km). Jedynie osobniki odłowione jesienią lub zimą, wykazały się przebyciem większych odległości w górę lub w dół rzeki.  Prawdopodobnie wędrówki te związane są ze zmianą warunków w rzece w miesiącach jesienno-zimowych.

Nieliczne zwroty z marca i z kwietnia, miesięcy, w których świnka mogłaby podejmować dalsze wędrówki rozrodcze, nie wykazują znaczniejszych przesunięć w jakimś określonym kierunku. Według danych niemieckich świnka wędruje w miesiącach wiosennych nieraz bardzo szybko i daleko. Np. w Nekarze obserwowano świnki wędrujące z szybkością od 6,6 do 23 km/dz. W Dunaju jedna świnka przebywała z biegiem rzeki w 107 dni 446 km. Jednak większość świnek zachowywała się jak ryby osiadłe lub też wędrowała ona niedaleko t. zn. do 50 km. Mimo, że materiał nasz jest stosunkowo niewielki, świadczy  jednak do pewnego stopnia, że wiosną w badanym odcinku Wisły wędrówki świnki są nieznaczne, że latem ryba ta nie wędruje i że większe odległości przebywa zimą.

Brzana. Wyniki znakowania brzany wykazały, że w środkowym biegu Wisły w rejonie Wyszogród — Warszawa gatunek ten prowadzi tryb życia osiadły. Na 20 odłowionych ze 100 znakowanych brzan, tylko jedna przepłynęła (z prądem) 68 km. Wszystkie pozostałe brzany złowiono w miejscu znakowania lub w najbliższym jego sąsiedztwie. Długi okres czasu (nawet przeszło rok), który niejednokrotnie upłynął od dnia znakowania do dnia odłowu brzan, różne pory odłowu znakowanych ryb, przemawiają za tym, że w tym odcinku Wisły brzana przebywa przez cały rok w jednym miejscu.

Według Kocha H., Steinmanna P., Scheuringa L. (13) brzana została uznana za najbardziej wędrujący gatunek spośród wszystkich innych zasiedlających wymienione wyżej rzeki. Wędrówki ponad 200 km w górę lub w dół rzeki nie należały do rzadkości. Zdarzały się nawet osobniki, które wędrowały w górę rzeki i ponad 300 km z szybkością 8,2 km/dz. Fakt, że w badanym odcinku Wisły brzana wydaje się być ściśle związaną z miejscem swego pobytu i że tylko sporadycznie przerzuca się w inne niezbyt odległe rejony, świadczy, że obserwowane przez badaczy niemieckich częste i dalekie wędrówki tej ryby są wynikiem innych warunków środowiska.

Jaź. Mimo odłowienia tylko 6 znakowanych ryb wyniki są nader interesujące.  Wskazują one wyraźnie, że jaź wędrować może zarówno wiosną jak i latem, że może przebywać większe odległości i szybkość wędrowania może być znaczna. Z małej liczby zwróconych znaczków nie można wyciągnąć wniosków co do zależności między biologią tej ryby, a jej wędrówkami w środkowym biegu Wisły. W związku z pewnym znaczeniem gospodarczym tego gatunku wskazanym jest poświęcić więcej badań nad wyjaśnieniem jego wędrówek.

Kleń. Gatunek ten w środkowym biegu Wisły podobnie jak leszcz i brzana wydaje się być rybą osiadłą, w rzadkich przypadkach zmieniającą miejsce swego pobytu. Na 10 odłowionych ponownie kleni, tylko 2 osobniki przesunęły się nieco dalej (12 i 15 km z prądem), reszta zaś pozostała wyraźnie na miejscu lub w najbliższym jego sąsiedztwie. Złowienie 1 osobnika w tym samym miejscu po 708 dniach od znakowania, a innych niemal w tym samym miejscu po 173 — 338 dniach od znakowania, wymownie przemawia za osiadłym charakterem życia tej ryby w badanym rejonie Wisły.

W rzekach Niemiec zasięg wędrówek klenia przekraczał często 100 km, a przeszło połowa znakowanych osobników przebywa ponad 50 km. Mimo, że zwroty są nieliczne możemy przyjąć, że podobnie jak w przypadku brzany nie zachodzi konieczność podejmowania wędrówek przez klenia  w środkowym biegu Wisły.

Boleń. Chociaż wyznakowano boleni mało, to jednak nadspodziewanie wysoki procent zwrotów ujawnił nam pewne interesujące właściwości tej ryby. W ogólności boleń w rejonie środkowego biegu Wisły wykazuje cechy ryby osiadłej. Osiadły (leszcz, brzana) boleń też robi nieraz dalekie wypady. Interesująca jest możliwość przerzucania się bolenia, ryby w zasadzie tkwiącej w miejscu w inne odległe nieraz rzeki. Np. jeden boleń powędrował daleko pod prąd w Pilicę, przebywając od Wyszogrodu do Tomaszowa Mazowieckiego 271 km, a drugi od Wyszogrodu do Zegrza nad Bugo — Narwią 68 km. W badanych rzekach niemieckich boleń okazał się rybą osiadłą.

Mała ilość wyznakowanych pozostałych gatunków ryb przy małej ilości zwrotów nie pozwala na scharakteryzowanie ich wędrówek.

Porównanie wędrówek gatunków ze środkowego biegu Wisły z wędrówkami tych samych gatunków z górnego biegu niektórych rzek niemieckich wykazuje pewne cechy wspólne, ale i uderzające różnice. Na ogół w rzekach niemieckich omawiane gatunki odznaczały się o wiele wyraźniejszą tendencją do odbywania masowych, szybkich i dalekich wędrówek. Przyczyny tego zjawiska prawdopodobnie są liczne. Ze względu na pominięcie przez przez badaczy niemieckich strony biologicznej i ekologicznej wędrówek oraz ze względu na szczupły materiał własny, przyczyny te nie mogą być wyjaśnione. Nasuwa się przypuszczenie, że grają tu rolę odmienne warunki hydrologiczne i ekologiczne w tych rzekach. Na podstawie badań nad wędrówkami certy w Wiśle (6) wydaje się, że bliskość dogodnych tarlisk i miejsc odchowu młodzieży oraz miejsc żerowania i zimowania dla ryb starszych przyczynia się w dużym stopniu do osiadłego trybu życia ryb w środkowym biegu Wisły.

Streszczenie

1. W środkowym biegu Wisły leszcz, świnka, brzana, kleń i boleń prowadzą tryb życia osiadły. Wyraźniejszą skłonność do wędrowania wykazuje jaź.

2. Pewne osobniki z grupy ryb osiadłych mogą sporadycznie podejmować dalsze wędrówki. Przyczyny tego nie są wyjaśnione.

3. Podejmowanie wędrówek przez ryby żyjące w rzekach wydaje się być związane z koniecznością poszukiwania dogodnych tarlisk lub żerowisk.

4. Zmiana warunków w Wiśle w związku z jej regulacją może spowodować wystąpienie wędrówek u ryb wykazujących dotąd osiadły tryb życia.

 Literatura

1. Buxbaum L. 1892—1904. Der Wanderzug der Mainfische. Allg. Fisch. Ztg. 17 — 29. 2. Koch H. 1929. Fischpasse und Fischwanderungen am Neckar. Badisch. Fisch. Ztg. Nr 8—9. 3. Koch H. 1930. Airfstiegkontrollen an Fischpassen. Deutsche Wasserwirtschaft. 25. 4. Koch H. 1932. Fischmarkierungen an badischen Rhein und Neckar. Badische Fisch. Ztg. 10—11. 5. Meisner W. 1948. Ichtiologia stosowana (przekład z rosyjskiego B. Dixona).  8. Pliszka Fr. 1951. Wędrówki certy (Vimba vimba L.) w Wiśle. R. N. Roln. T. 57. 7. Schmidt 1947. Migracii ryb. Moskwa-Leningrad. 8. Scheurins 1930. Die Wanderunge der Fische. Ergeb. d. Biologie B. 5, 6. 9. Steinmann P. 1923. Die Bedingungen der Fischerei im Hochrhein. 10. Steinmann P. 1924. Über die Ausdehnung und die Bedeutung der Wanderungen unserer Flussfische.  Schweiz. Fischztg, 32. 11. Steinmann P. 1926.  Weitere Untersuchungen über  die Wanderungen unserer Flussfische. Schweiz. Fischztg., 34. 12. Steinmann P. 1935. Ober den Fischaufstieg im Rhein und Aare auf Grund von Fischpasskontrollen im Jahre 1934. Schweiz. Fischztg. 13. Steinmann P., Koch W., Scheuring L. 1937. Die Wanderungen unserer Susswasserfische dargestellt auf Grund von Markierungsversuchen Ztschr. f. Fisch., 35. 14. Struck H. 1943. Hunger — Wanderungen der Fische. Fisch. Ztg. 46.

Ф. Плишка

Результаты исследования миграции рыб в Висле

Резюме

1. В середем течении Вислы лещ, подуст, усач, голавль и жерех ведут оседлый образ жизни. Более яркую склонность к миграции прояавляет язь.

2. В группе рыб оседлых некоторые особи могут иногда предпринимать довольно далекие миграции; причины этого яавления не выяснены.

3. Можно полагать, что яавление миграции рыб живущих в реках, связано с необходимости поисков мест удобни для  икрометания или питания.

4. Изменение условия в Висле в связи с ее регулированием может вызвать яавление миграции у рыб, которые до сего времени вели оседлый образ жизни.

 Fr. Pliszka

 Results of investigations on the migrations of fish
 in the Vistula

 Summary

1. In the middle current of the Vistula, Abramis brama (Bream), Chondrostoma nasus, Barbus barbus (Barbel), Leuciscus cephalus (Chub) and Aspius aspius lead a settled mode of life. Leuciscus idus (Dace) on the other hand, show a greater tendency to migrate.

2. Among the group of fish leading a settled mode  of life are  certain individual fish, which, from time to time, make quite long migratory expeditions. The reasons for this are not known.

3. It seems to be connected with the need for finding better spawning beds and feeding places.

4. The occurence of migration among fish which have previously led a settled mode of existence may be explained by changed conditions in the Vistula arising from the work of engineers regulating the river.

Linki:

 http://www.infish.com.pl/wydawnictwo/KR/KR_numer/KR2010/Praca_2010_05_06.pdf

 http://www.warszawa.rzgw.gov.pl/upload/browser/_ZP/Wis%C5%82a_CZ%C4%98%C5%9A%C4%86%20OPISOWA.pdf

 http://www.zmiuw.pl/attachments/article/80/Program_biol_udrozn_rzek_w_woj_warm-maz.pdf

 http://www.bip.melioracja.lodzkie.pl/data/other/wojprochrzaswod.pdf