Suplement CLIII

Ekologia Polska, 1967, s. B, t. XIII, ss. 288-289 .

RECENZJE

HASLER, A. D. 1966 — Underwater guideposts — homing of salmon — The University of Wisconsin Press, Madison, str. 155, rys. 42, tab. 12.

Ostatnio ukazała się w Stanach Zjednoczonych AP ciekawa monografia A. D. Haslera omawiająca obszernie mechanizmy kierujące bezbłędnie łososia po latach wędrówek w morzu do jego miejsca urodzenia.

Książka jest podsumowaniem piętnastoletnich z górą studiów autora oraz związanej z nim grupy badawczej przy Zakładzie Limnologii Uniwersytetu Wisconsin w Madison. Nie wszystkie badania dotyczyły bezpośrednio łososia. Odpowiedzi na szereg podstawowych pytań dały eksperymenty przeprowadzone w laboratorium oraz w jeziorze Mendota na miejscowym gatunku z okoniowatych — white bass. Wędrówki tego gatunku w jeziorze Mendota o powierzchni 39,4 km² posłużyły jako model eksperymentalny wędrówek łososia w otwartym morzu.

Książka przedstawia w porządku chronologicznym przebieg badań nad wędrówkami łososia zarówno w okresie życia w potoku, jak i w okresie wędrówek w morzu. W świetle badań Haslera i jego grupy mechanizm tych wędrówek, w dużym skrócie, przedstawia się następująco.

Każdy potok nabywa od gleb i zespołów roślinnych swej zlewni specyficznych właściwości zapachowych. Młody łosoś zapamiętuje ten zapach w pierwszych tygodniach swego życia, a zdolność jego rozpoznania zostaje utrwalona na całe życie. Po osiągnięciu stadium smolta łososie zaczynają spływać ku morzu. Czynnikiem kierującym — drogowskazem jest w tym okresie prawdopodobnie słońce 2 do 3 lat trwają wędrówki po Północnym Pacyfiku i wreszcie po osiągnięciu dojrzałości łososie rozpoczynają swą fascynującą wędrówkę powrotną. Po to, by z tak dużych odległości trafić z wód oceanu do rzeki rodzicielskiej, nie wystarcza już sam zmysł węchu i „pamięć” zapachu potoku. Na morzu niedostępne są takie punkty orientacyjne, jak dno czy brzeg. Rolę głównego drogowskazu przypisuje się słońcu. Badania terenowe jak i eksperymentalne w tankach dostarczyły niezbitych dowodów, że ryba posługuje się prostymi zasadami nawigacji.  Uwzględnia ona zarówno kąt promieni słonecznych względem stron świata (azymut) jak i położenie słońca ponad horyzontem.

Do badań nad orientowaniem się ryby w warunkach morskich zastosowano interesujący sposób znakowania ryb za pomocą miniaturowych nadajników ultradźwiękowych. Taki nadajnik o objętości ok. 3 cm³ zostaje umieszczony w żołądku ryby. Przez około 15 godzin wysyła sygnał dźwiękowy, który może być odbierany z odległości do 500 metrów, co umożliwia śledzenie ryby.

W pobliżu brzegu zaczyna już odgrywać rolę czynnika kierującego zapach głównej rzeki. Ryba posuwa się w górę tej rzeki, zatrzymuje się przy każdym napotkanym dopływie dopóki nie znajdzie zapamiętanego w młodości zapachu rodzicielskiego tarliska.

Decydujące znaczenie specyficznego zapachu jako czynnika wiodącego rybę ku tarliskom nasuwa pewne możliwości świadomego kierowania łososia do potoków leżących w dolnym biegu rzeki. Można by przyzwyczaić młode łososie w okresie narybkowym do jakiejś specyficznej substancji chemicznej, a w okresie przypuszczalnego powrotu ryb na tarliska wpuszczać tę substancję do potoku, do którego chcielibyśmy zwabić tarlaki.

Mimo iż wiemy już stosunkowo wiele o wędrówkach łososia i innych ryb, jest jednak nadal szereg niejasnych punktów, które wskazują na złożoność problemu i wymagać będą dalszych coraz bardziej precyzyjnych badań. Zwraca na to uwagę Hasler w swej interesującej monografii, która może stanowić klasyczny przykład nowoczesnego stylu poszukiwań naukowych posługujących się rozległym warsztatem badawczym, od precyzyjnych badań biochemicznych poprzez ściśle kontrolowany eksperyment w warunkach akwariowych, dalej eksperyment jeziorowy, wreszcie w szerokim zakresie stosowane znakowanie ryb w potokach i w morzu.

I na tym przede wszystkim polega wartość tej pracy.

K. Patalas