Suplement CXC
Kosmos: czasopismo Polskiego Towarzystwa Przyrodników imienia Kopernika
Czł. Józef Nusbaum przesyła pracę własną p. t.: „Studya nad anatomią porównawczą ryb głębinowych z wypraw Księcia Monaco Alberta I.” Przyczynek I.
Ryby z wielkich głębin oceanu, przystosowane do swoistych warunków życia, które tam panują, okazują w budowie wiele właściwości szczególnych. Z powodu trudności zdobycia materyału, literatura tego przedmiotu jest niezwykle uboga, tak, iż nastręcza się wdzięczne pole do badań. Dzięki ofiarności Księcia Alberta I., który autorowi oddał do dyspozycyi obfite zbiory baty-ichtyologiczne do opracowania anatomo-porównawczego, autor mógł na szerszą skalę rozpocząć badania.
Rodzina Sternoptychidae. Rodzaj Cyclothone (Goode et Beak). Otrzymano liczne egzemplarze tej ryby głębinowej, gatunku Cyclothone signata Garm. (utrwalenie: płyn Bouina i stopniowo coraz wyższej koncentracyi alkohole). Narządy świecące tego gatunku były opisane przez A. Brauera na materyale z wyprawy »Valdivii«. Autor uzupełnia te poszukiwania następującymi ważniejszymi faktami: 1) t. z. reflektor (występujący tu oprócz części gruczołowej, soczewki, ciała galaretowego i warstwy zewnętrznej barwikowej) zbudowany jest komórek wydłużonych nakształt włókien, dwojakiego rodzaju : grubych zewnętrznych i cienkich wewnętrznych; ostatnie przeplatają się z sobą w sposób prawidłowy, tworząc pola wielokątne; 2) narząd świecący oczodołowy jest przytwierdzony do gałki ocznej zapomocą dwóch więzadeł; w jego tkance odróżnić można prócz gruczołu i osłon barwikowych, dwie jeszcze części, odpowiadające reflektorowi i ciału galaretowemu w innych narządach świecących.
W budowie przewodu pokarmowego zasługują na uwagę następujące fakta: 1) w gardzieli, w przełyku i całym żołądku znajduje się wszędzie pokład mięśni poprzecznie prążkowanych, okrężnych lub ukośnie okrężnych; 2) gruczoły trawieńcowe występują tylko na ograniczonej części tylnej okolicy żołądka; 3) w ścianie gardzieli, przełyku i żołądka występuje między pokładem tkanki łącznej a warstwą mięśniową potężny pokład barwikowy; 4) w workach odźwiernikowych (appendices pyloricae) których jest tylko 2 (nie 3 jak sądził Brauer), oraz w jelicie znajduje się pod warstwą wysokiego, walcowatego nabłonka cienka warstewka tkanki łącznej z luźno w niej przebiegającemi, nielicznemi włóknami mięsnemi gładkiemi; nie dostrzegamy tego faktu u innych ryb dotychczas zbadanych, w których warstwy tkanki łącznej i muskulatury są w jelicie potężnie rozwinięte.
Całkowita praca wraz z rysunkami ogłoszona będzie w wydawnictwach Instytutu Oceanograficznego w Monaco.
*
* *
Czł. J. Nusbaum-Hilarowicz przesyła pracę własną p. t.: Dalsze badania nad anatomią i hystologią ryb głębinowych z wypraw księcia Monaco Alberta I.
W dalszym ciągu badań, których część I z licznemi tablicami pojawi się niebawem w wydawnictwach Instytutu Oceanograficznego w Monaco, zajmował się autor anatomią i histologią przewodu pokarmowego bardzo rzadkich i dotychczas pod względem anatomicznym nieznanych ryb głębinowych: Argyropelecus hemigymnus Cocco, Sternoptyx diaphana Hermann, Chauliodus Sloanei Bloch. Wyniki można streścić w sposób następujący. Rozczłonkowanie przewodu pokarmowego na przełyk, żołądek, jelito cienkie i grube nie odpowiada bynajmniej różnicom w budowie histologicznej tych wszystkich oddziałów. U Argyropelecus hemigymnus np. w drugiej połowie oddziału, który pod względem makroskopowym mógłby być uznany za przełyk, znajdują się rozgałęzione, typowe gruczoły żołądkowe, a nabłonek pomiędzy ujściami gruczołów ma typową również budowę nabłonka żołądkowego. Natomiast u tegoż gatunku w drugiej połowie wielkiego, workowatego organu, który pod względem makroskopowym odpowiada żołądkowi, brakuje całkowicie gruczołów żołądkowych, a nabłonek ma budowę typową dla nabłonka żołądkowego. Inną interesującą osobliwość stanowi fakt, że u niektórych postaci głębinowych np. u Chauliodus, przełyk, wysłany nabłonkiem wielowarstwowym a ku tyłowi jednowarstwowym, słupkowym, jest opatrzony w całej długości kilku parami olbrzymich workowatych wypuklin o nabłonku silnie spłaszczonym, jednowarstwowym i słabo rozwiniętej muskulaturze, co niewątpliwie pozostaje w związku ze zdolnością do nadzwyczajnego rozszerzania przełyku. W żołądkowym oddziale niektórych ryb, zwłaszcza u Sternoptyx diaphana, niezależnie od typowych gruczołów rozgałęzionych żołądkowych, znajdują się w jednokomórkowe gruczołki o naturze białkowej, o gruboziarnistej wydzielinie surowiczej, czego nie znajdujemy u innych kręgowców.
U niektórych postaci nadzwyczaj silnie jest rozwinięta tkanka limfatyczna w ścianie przewodu pokarmowego, np. u Chauliodus. Nader charakterystyczną właściwością budowy przewodu pokarmowego większości zbadanych ryb głębinowych (Cyclothone, Argyropelecus, Sternoptyx) jest to, że jelito. o nabłonku wysokim, słupkowym, ma przeważnie niezmiernie cienki pokład tkanki łącznej i bardzo słabo, niekiedy niemal szczątkowo rozwiniętą muskulaturę gładką (jedna warstewka włókien cienkich, przebiegających bądź podłużnie, bądź okrężnie), podczas gdy u ryb nie głębinowych ścianka jelita bywa bardzo gruba, a muskulatura i tkanka łączna są silnie rozwinięte. Tylko mały oddział jelita następujący bezpośrednio poza rozszerzeniem żołądkowem (oddział „oddźwiernikowy” jelita) jest opatrzony potężną muskulaturą. Trzustka jest po większej części rozprószona, w tkance jej występują wybitnie, oprócz części głównej, wysepki Langerhansa; w tkance tych wysepek można niekiedy zauważyć wyraźnie dwie części: korową i rdzeniową, różniące się w budowie różniące się w budowie.
*
* *
Czł. Józef Nusbaum przedstawia pracę własną p. t.: Przyczynek do anatomii i fizyologii pęcherza pławnego ryb głębinowych.
Sprawa wytwarzania się gazu w pęcherzu pławnym ryb i udziału w niem gruczołu pęcherza jest dotychczas sporna. Obecnie istnieją trzy poglądy na tę sprawę: 1) Według jednych. zadaniem komórek gruczołowych jest wytwarzanie pewnych ciał trujących (Jaeger 1904), lizyn (Woodland, 1911), które mają przenikać do naczyń sieci cudownej tętniczej, rozpostartej między komórkami gruczołu, powodując hemolizę krwinek, która jest źródłem wytwarzania się gazu. 2) Według innych, sam gruczoł odgrywa czynną rolę w wydzielaniu się gazu (Nusbaum i Bykowski, Nusbaum i Reisowa, Woodland 1911, Winterstein 1912). 3) Według trzeciego poglądu (Woodland 1911) nie zachodzi hemoliza krwinek, ani też gruczoł nie bierze czynnego udziału w wydzielaniu się gazu, lecz ten ostatni ma wydzielać się wprost z plazmy krwi w naczyńkach sieci cudownej gruczołu.
W doskonale do celów histologicznych zachowanym materyale ryb z wypraw księcia Monaco Alberta I autor miał sposobność ponownego badania budowy gruczołu pęcherza, mianowicie u ryb typowo głębinowych: Cyclothone signata, Argyropelecus hemigymnus i Sternoptyx diaphana. U wszystkich tych ryb zamkniętopęcherzowych gruczoł jest potężnie rozwinięty. Autor stwierdził: 1) Że zachodzi na wielką skalę rozpad i zanik komórek w gruczole, podobnie jak to dawniej zauważył np. u Ophidium. 2) Gruczoł (u Argyropelecus) składa się z dwóch części: z jednej, w której odbywa się rozpad komórek, oraz drugiej, położonej głębiej, mianowicie u nasady pni naczyniowych, przenikających do sieci cudownej wewnątrzgruczołowej; ta część składa się z komórek nabłonkowych młodszych, energicznie się rozmnażających drogą mitozy, stanowi ona zatem niejako tkankę nabłonkową regeneracyjną, zastępującą części gruczołu, które ulegają zanikowi. Obecność tej regeneracyjnej tkanki gruczołowej dowodzi, iż z wydzielaniem gruczołu wiąże się istotnie zanik tkanki gruczołowej. 3) Rozpad komórek gruczołowych polega na fragmentacyi jądra i jego zaniku, na rozluźnianiu się plazmy i wytwarzaniu się w niej wielkich przestrzeni, jakby pęcherzy, które, odrywając się od komórki, wpadają do światła pęcherza pławnego. Pęcherzykowate utwory, stanowiące w części produkt rozpadających się komórek, występują miejscami w wielkiej liczbie w przewodach i kapilarach gruczołu oraz w szczelinach między śródbłonkową ścianką naczyń włoskowatych śródgruczołowych i powierzchnią komórek nabłonkowych, ograniczających te naczynia.
Autor dochodzi do wniosku, że, jeżeli gaz (tlen) wydziela się z plazmy krwi, to przenika stąd do komórek gruczołowych, gdzie wobec procesów histolitycznych, na wielką skalę zachodzących, dołączają się do niego pewne nowe składniki i gdzie ulega zagęszczeniu. Dopiero przy pośrednictwie owej wydzielniczej czynności gruczołu gaz gromadzi się w jamie pęcherza pławnego. Obecność pęcherzyków także w kapilarach przemawia za tem, że wydzielina gruczołu otacza również wolny gaz in statu nascendi, w miarę jak on wydziela się z plazmy krwi, skąd za pośrednictwem gruczołu przedostaje się on do światła pęcherza.
*
* *
Czł. J. Nusbaum-Hilarowicz przedstawia pracy własną p. t.: Przyczynki do poznania organizacyi ryby głębinowej Gastrostomus Bairdii Gill et Ryder.
Organizacya tej niezmiernie rzadkiej i interesującej ryby była dotychczas bardzo mało znana. Szkielet silnie zredukowany, czaszka uproszczona, brak wszelkich kości pokrywkowych; hyomandibulare, quadratum oraz szczęki i żuchwy siedem razy dłuższe od czaszki, paszcza olbrzymia, workowata. Zewnętrzne otwory skrzelowe (para) daleko w tył cofnięte, w każdej jamie skrzelowej po pięć pędzelkowatych skrzel; wewnętrznych otworów skrzelowych po pięć z każdej strony, łuki skrzelowe silnie uwstecznione. Z innych właściwości zasługują na szczególną uwagę: nieparzysta nerka, której tylny, wązki oddział sięga daleko ku tyłowi ciała; moczowód wraz z przewodem płciowym uchodzą na brodawce płciowej tuż poza odbytem; w nerce silnie rozwinięta tkanka limfoidalna; w trzustce wielkie nagromadzenie komórek Langerhansa; wątroba czteropłatowa; umięsienie ścian przewodu pokarmowego słabe, gruczoł tarczykowy (thyreoidea) silnie rozwinięty. Dane anatomiczne pozwalają przypuszczać, że ryba ta nie jest drapieżna, lecz żywi się substancyami rozkładowemi i trupami zwierząt. Budową swą różni się ona tak wybitnie od innych ryb kostnoszkieletowych, iż autor proponuje utworzenie dla niej (oraz form pokrewnych) osobnego rzędu śród podgromady Teleostomi.
Prof. Dr. J. Nusbaum-Hilarowicz: Badania nad biologią ryb głębinowych.
Prelegent przedstawił część swych spostrzeżeń nad biologią ryb głębinowych z wypraw księcia Monaco Alberta I-go, który niezmiernie cenny swój materyał batyichtyologiczny powierzył dla celów anatomiczno-biologicznych wyłącznie do dyspozycyi prelegenta. Pierwszy tom odnośnej monografii, opatrzony dwudziestu tablicami in 4-°, drukuje się obecnie kosztem ks. Monaco. Prelegent demonstrował gotowe już tablice litografowane barwne oraz fotografie. Nad tomem drugim, tej obszernej monografii prelegent pracuje obecnie. Z licznych bardzo spostrzeżeń i faktów dotyczących tego przedmiotu prelegent przedstawił tylko niektóre. Zwrócił uwagę na niezmiernie oryginalną budowę przewodu pokarmowego, rozwój szczególnych rozszerzalnych worków w przełyku u Sternoptyx, olbrzymi żołądek (Argyropelecus, Steraoptyx, Gastrostomus), potężne umięśnienie żołądka i niezmiernie słaby rozwój muskulatury i tkanki łącznej w jelicie, z którego to ostatniego faktu wnosi, że do jelita dostają się tylko części płynne; niestrawione zaś w żołądku części twardsze pokarmu wyrzucane zostają z żołądka na zewnątrz (podobnie jak to się odbywa u niektórych ptaków drapieżnych n. p. u sów). Dalej przedstawił główniejsze typy budowy organów świecących i poruszył sprawę biologicznego znaczenia tychże, sądząc, że „zamknięte” organy święcące pełnią rolę narządów wydzielania wewnętrznego, świecenie zaś ich jest funkcyą dodatkową.
Wreszcie przedstawił budowę gruczołu gazotwórczego w pęcherzu pławnym u ryb głębinowych oraz niektóre fakta z dziedziny ovogenezy, z których na szczególną zasługuje uwagę dziwne zjawisko inwersyi w zdolności barwienia się chromatyny i jąderek w komórkach jajowych.
W dyskusyi zabierali głos Prof. Beck, hr. P. Dzieduszycki i prelegent.
*
* *
Nusbaum-Hilarowicz, J. 1915. Sur quelques points intéressants dans la structure des reins chez Gastrostomus bairdii (Gill and Ryder), Argyropelecus hemigymnus (Cocco) et Chauliodus sloani (Bloch).
Autor przedstawia w tej pracy wyniki badań swoich nad budową nerki u kilku rzadkich form ryb głębinowych. Najbardziej interesujące stosunki zachodzą u Gastrostomus Bairdii, gdzie nerka przedstawia organ zupełnie nieparzysty i nie zawiera kłębków Malpighiego. Głównie składa się ona z charakterystycznej tkanki parenchymatycznej, w której występuje kilka rodzajów komórek, najwięcej zaś leukocytów eozynofilowych, oraz wielkie lakuny krwi, otaczające często dokoła rozgałęzienia kanalików moczowych. W świetle lakun widać różne przejściowe formy komórek od erytrocytów, a erytroblasty występują też dokoła tych lakun, z czego autor wnosi, że nerka u dorosłych form Grastrostomusa pełni rolę narządu krwiotwórczego, obok czynności wydzielniczej, t. j. rolę, jaką przypisuje jej także Ziegler u embryonów ryb. U Argyropelecus hemigymnus przedni, płatowały oddział nerki (tu parzystej) wykazuje budowę niezmiernie oryginalną i charakterystyczną, składa się bowiem z regularnych, wielokątnych komórek o charakterze jakby przy- błonkowym, pośród których znajduje się bardzo gęsta sieć kapilarów. Kłębki Malpighiego (w liczbie 2 — 3) znajdują się tylko w środkowym oddziale nerki, w przednim i tylnym (nieparzystym) brak ich. U Chauliodus kłębki Malpighiego, bardzo wielkie, znajdują się tylko w przednim oddziale każdej nerki, tu też są tylko rozwinięte kanaliki moczowe; w oddziale środkowym i tylnym (nieparzystym) brak kłębków i kannlików.
J. Nusbaum-Hilarowicz
*
* *
Ueber den Bau des Darmkanals bei einigen Tiefseefischen. Anatomischer Anzeiger Nr. 19 u. 20. Jena. 1916.
Autor podaje tu wyniki badań swoich nad budową makroskopową i mikroskopową przewodu pokarmowego u niektórych rzadkich form ryb głębinowych z wypraw oceanograficznych księcia Monaco Alberta I., mianowicie u: Gastrostomus Bairdii, Stomias boa i Melamphaes mizolepis. Wszędzie charakterystyczną bardzo cechą jest niezwykła cienkość ścianki jelita środkowego, występującego po za dwunastnicą. Niekiedy ścianka wygląda na skrawkach tak, jak gdyby się składała z samego nabłonka walcowatego, ze znajdującą pod nim cienką błoną podstawową, która tu reprezentuje całą warstwę łącznotkankową błony śluzowej oraz warstwy mięsne, bardzo słabo rozwinięte. Na szczególną uwagę zasługuje budowa żołądka i rozmaite typy gruczołów żołądkowych. U Stomias boa interesujący jest organ wewnętrznego wydzielania, sui generis, znajdujący się w związku z przełykiem. Jest on, ze względu na budowę, tylko w części może homologiczny gruczołowi tarczykowemu (gl. thyreoidea) innych ryb, zawiera jednak prócz ślepo zamkniętych cewek, wypełnionych koloidem, innego jeszcze rodzaju komórki gruczołowe, gruszkowatej postaci, bezpośrednio otaczające naczynia włoskowate, a nadto obfituje w tkankę limfoidalną. Autor podaje także nieznane dotąd u innych ryb fakta, dotyczące budowy histologicznej trzustki i wątroby.
J. Nusbaum-Hilarowicz
*
* *
Prof. Dr. Joseph Nusbaum – Hilarowicz. Quelques remargues sur les organes génitaux femelles de Gastrostomus Bairdii (Gili et Ryder). Bulletin de l’Institut Océanographique (Fondation Albert I-er, Prince de Monaco). Nr. 313. Monaco 1915.
Autor wykazuje, że u Gastrostomus Bairdii, jednej z najrzadszych, a zarazem najbardziej interesujących ryb głębinowych, wbrew twierdzeniom dotychczasowych badaczy, są bardzo dobrze rozwinięte przewody płciowe żeńskie u form młodych; dopiero u starszych zanikają one, przyczem porus genitalis odpowiada pierwotnemu ujściu przewodu płciowego. Autor porównywa wykryte przez siebie stosunki organizacyi u ryby tej ze stosunkami u innych ryb kostnoszkieletowych (brak pokrywy skrzelowej i kości pokrywkowych, brak wszelkich śladów żeber, obecność silnie zredukowanego szkieletu, nerki nieparzystej i t. d.) i dochodzi do wniosku, że z rodzaju tego oraz pokrewnych należy utworzyć osobną grupę pośród Teleostomi. Proponuje więc podzielić Teleostomi na dwie grupy: 1) Teleostomi operculati, posiadające operculum, żebra, szkielet kompletny, łuki skrzelowe dobrze rozrośnięte, z rzędami: Dipnoi, Crossopterygii, Ganoidea i Teleostei, oraz 2) Teleostomi anoperculati, bez operculum, bez żeber, z łukami skrzelowymi szczątkowymi, szkieletem niezupełnym, nerką nieparzystą; tu należy jeden rząd Saccopharyngina z rodzajami Gastrostomus, Saccopharynx, i Enrypharynx.
J. Nusbaum-Hilarowicz
*
* *
Prof Dr. J. Nusbaum-Hilarowicz. Bathymyxium piscium nov. g. nov. sp., nouveau protozoaire parasite dans l’intestin de Melamphaes mizolepis (Günther) et de Stomias boa (Risso). Bulletin de l’Institut Oceanographique (Fondation Albert I-er Prince de Monaco). Nr. 808 Monaco 1915.
Autor opisuje nowy rodzaj i nowy gatunek pasorzytnego pierwotniaka, znalezionego w nabłonku przewodu pokarmowego u kilku form ryb głębinowych. Znajdujemy tu dwa sposoby rozmnażania się : przez rozpad (schizogonię) i przez sporulacyę. Amebowate osobniki rozpadają się albo na dwie komórki potomne, które znów w ten sam sposób się dzielą, albo też jądro w nich rozpada się drogą pączkowania na większą liczbę jąder potomnych, dokoła których różnicuje się plazma. Procesu płciowego autor nie zauważył, ale przypuszcza jego istnienie. Cysta sporulacyjna jest owalna, wydłużona; jądro w postaci podkowy spoczywa na jednym biegunie; jądro to tworzy wypustki w postaci rozgałęzionych rogów jelenich, co jest bardzo charakterystyczne. Wypustki te, o postaci nitkowatej, oddzielają się, dokoła każdej z nich różnicuje się plazma i w ten sposób powstają zarodniki w liczbie 8 lub 16. Każdy zarodnik jest postaci cytrynki, ma grubą osłonkę i długą wić. Autor umieszcza tę formę pośród grupy Oligosporogenea, należącej do Microsporidiów.