Suplement CXVIII

Bernatowicz, Stanisław. Obserwacje nad fenologią rozrodu ryb. (Beobachtungen über die Fortpflanzungsphänologie der Fische.).  Roczniki Nauk rolniczych, Ser. B-81 (1962) Nr. 2. S. 307-333. – 2 Tab., 11 Lit. Zus. in Russ., Eng.

Stanisław Bernatowicz

OBSERWACJE NAD FENOLOGIĄ ROZRODU RYB

(Z Zakładu Gospodarki Jeziorowej Instytutu Rybactwa Śródlądowego)

WSTĘP

Rozwój fenologii jako jednej z gałęzi biologii jest coraz żywszy i przedmiot jej zainteresowań z biegiem czasu staje się coraz szerszy. Jak wynika z przeglądu dość bogatego już piśmiennictwa, fenologia do niedawna miała charakter przede wszystkim klimatyczny i florystyczny. Fenologią zwierząt zaczęto zajmować się znacznie później i pod tym względem najlepiej są poznane owady i ptaki (Riabinin 1955, 1958).

Obecnie głównym pytaniem, jakie często wysuwa się pod adresem fenologii, jest czy różne przejawy życia zwierząt można i w jakim stopniu zsynchronizować ze zjawiskami fenologicznymi roślin, a tym samym czy kalendarz astronomiczny może być zastąpiony kalendarzem przyrodniczym. Na te pytania Riabinin (1956) sformułował następującą odpowiedź: „Skoro bowiem gatunek i środowisko rozpatrywane są pod kątem widzenia nierozerwalnej całości jako jedność, zatem i rytm życiowy pierwszego musi być mierzony rytmem życiowym drugiego”. Cytowany autor przytacza na ten temat szereg przykładów zaczerpniętych z entomologii rolniczej, entomologii leśnej i ornitologii. W stosunku do ryb badania fenologiczne są zaledwie zapoczątkowane. Autor (Bernatowicz 1955) na tle fragmentarycznych spostrzeżeń i to przeważnie ze starego piśmiennictwa oraz na podstawie własnych obserwacji poczynionych na Wileńszczyźnie w okresie lat 1940 — 1945, a także na Pojezierzu Mazurskim w latach 1947 — 1954 stwierdził dużą zbieżność czasu tarła dziewięciu gatunków ryb ze stadiami rozwojowymi szeregu roślin naczyniowych i niektórych zjawisk przyrody martwej.

Stwierdził przy tym także znaczną rozpiętość czasu tarła ryb w zależności od wielkości i głębokości jezior. Na przykład na przestrzeni sześciu lat (1948 — 1954) tarło leszczy w małym jeziorze Komp (pow. 19,93 ha, max. głęb. 5,5 m) odbywało się o 17 do 27 dni wcześniej niż w rozległym jeziorze Dargin (pow. 1 979,06 ha, max. głęb. 37,5 m). Potwierdza się to również i na innych gatunkach ryb. Komplikuje to zagadnienie w znacznym stopniu gromadzenie obserwacji nad fenologią rozrodu ryb z różnych zbiorników wodnych, położonych nawet obok siebie.

Dla osiągnięcia porównywalności wyników pod kątem przydatności ich dla sporządzenia kalendarza przyrodniczego rozrodu ryb powinny być spełnione następujące warunki:

1. Prowadzenie obserwacji fenologicznych nad rozrodem ryb na tych samych zbiornikach wodnych na przestrzeni możliwie długiego okresu czasu.

2. Uwzględnianie tych samych wskaźników fenologicznych. Przy czym pożądana jest większa ich liczba.

3. Pożądane byłoby prowadzenie obserwacji na zbiornikach wodnych o możliwie krańcowym charakterze — wielkich i głębokich, małych i płytkich, a także położonych w różnych częściach kraju.

Autor przeprowadził obserwacje nad czasem rozrodu ryb w powiązaniu ze stadiami rozwojowymi niektórych roślin naczyniowych i zjawisk przyrody nieożywionej w okresie 1955 — 1958 r. Badaniami objęto 16 gatunków ryb w 8 jeziorach położonych w okolicy Giżycka (półn. część Pojezierza Mazurskiego).

Celem pracy jest zgromadzenie możliwie dużej liczby obserwacji fenologicznych nad rozrodem ryb. Dane te mogą być pomocne później przy opracowywaniu kalendarza przyrodniczego rozrodu ryb.

MATERIAŁ I TEREN BADAŃ

Badania nad rozrodem ryb z natury rzeczy są dość uciążliwe, gdyż prowadzenie obserwacji rozpoczyna się wczesną wiosną i z małymi przerwami trwa do pełnej zimy. Główna jednak trudność polega na uchwyceniu początku i punktu kulminacyjnego tarła. Inaczej kształtuje się to na rozlewiskach i płytkich zatokach, a inaczej w głębokiej i rozległej części tego samego jeziora. Zachodzi więc potrzeba dokładnego podawania z której części jeziora pochodzą obserwacje. Nie wystarczy posługiwać się informacjami uzyskiwanymi od rybaków, ale zachodzi potrzeba dokonywania próbnych połowów, co jest szczególne ważne dla stwierdzenia początku tarła, które bardzo łatwo jest przeoczyć. Uchwycenie momentu zakończenia tarła jest zawsze trudne, a w stosunku do niektórych gatunków (lin, karaś) prawie niemożliwe, gdyż po tarle przez długi jeszcze czas spotyka się pewną liczbę osobników nie wytartych. Często w małych i płytkich jeziorach, wskutek gwałtownego obniżenia temperatury powietrza w okresie tarła, stosunkowo mała masa wody również ochładza się i rozród ulega zahamowaniu, a w pewnych przypadkach przerwaniu. Szczególnie często dotyczy to wzdręgi. Później przez pewien czas trudno jest ustalić, czy niewytarte jeszcze osobniki przystąpią do rozrodu, czy też ikra ulegnie resorbcji. Np. w 1955 r. po silnym spadku temperatury w czasie tarła wzdręgi w jeziorze Wojsak około 10% wzdręgi nie wytarło się i resorbowało ikrę. Do czerwca 1955 roku spotykano znaczny odsetek wzdręg bez zewnętrznych objawów resorbcji, a objawy te wystąpiły dopiero później. Nie wiadomo więc, czy datę 28. VI. 1955 można przyjąć za zakończenie tarła; można przypuszczać, że zakończyło się ono nieco wcześniej.

Obserwacje nad stadiami rozwojowymi roślin pozornie proste i łatwe nasuwają jednak szereg trudności i nieprawidłowo wykonane mogą być powodem dużych błędów. Rozwój roślin, szczególnie wczesną wiosną, w dużym stopniu zależy od miejsca ich występowania. Rośliny wcześniej rozwijają się na glebach lekkich, zasłoniętych od zimnych wiatrów i w miejscach z południową wystawą niż na glebach ciężkich, podmokłych, czy też na północnych stokach pagórków. Dla uzyskania więc porównywalnych wyników obserwacji florystycznych z różnych lat zachodzi potrzeba zdecydowania, w których miejscach będą prowadzone  obserwacje i wtedy konsekwentnie tego się trzymać.

Mając na względzie przytoczone trudności i zastrzeżenia, do obserwacji nad rozrodem ryb wybrano jeziora położone w okolicy Giżycka. Kierowano się przy tym przede wszystkim dwoma względami tj. by reprezentowały one różne jeziora (wielkie i głębokie oraz małe i płytkie) i by był do nich łatwy dostęp dla prowadzenia badań.

Obserwacje nad rozrodem ryb prowadzono przy użyciu zestawu doświadczalnych sieci i częściowo posługiwano się informacjami rybaków. Obserwacje florystyczne prowadzono na terenach przyległych do jeziora Wojsak (niskie i podmokłe łąki oraz piaszczyste pola uprawne, a także na polach uprawnych (szczerk) i w ogrodach położonych na północnych krańcach Giżycka. Wyników obserwacji z obu tych miejsc w różnych latach nie mieszano ze sobą ze względu na nieporównywalność.

Obserwacjami objęto następujące gatunki ryb: szczupak (Esox lucius), okoń (Perca fluviatilis), jazgarz (Acerina cernua), jaź (Leuciscus idus), płoć (Rutilus rutilus), sandacz (Lucioperca lucioperca), ukleja (Alburnus alburnus), leszcz (Abramis brama), krąp (Blicca björkna), wzdręga (Scardinius erythrophthalmus), karaś (Carassius carassius), lin (Tina tinca), sum (Silurus glanis), sielawa (Coregonus albula), sieja (Coregonus lavaretus), miętus (Lota lota). Z wyjątkiem  jeziora Niegocińskiego, przylegającego od południa do Giżycka, pozostałe jeziora znajdują się między Giżyckiem i Węgorzewem (Kisajno, Wojsak, Dargin, Mamry Półn.), a pozostałe jeziora (Stręgiel, Krzywa Kuta i Gołdopiwo) są położone nieco na wschód od linii łączącej oba te miasta. Cechy charakterystyczne podanych jezior zestawiono w tabeli 1. Z ośmiu więc jezior cztery należą do wielkich (Niegocińskie, Kisajno, Dargin, Mamry Półn.), trzy — do średnich (Stręgiel, Krzywa Kuta, Gołdopiwo) i jedno (Wojsak) do małych. Wszystkie rozległe i średniej wielkości jeziora, z wyjątkiem Krzywej Kuty nie mają płytkich i zacisznych tarlisk. Jezioro to wskutek silnego rozczłonowania i dużej liczby wysp jest bardzo zaciszne, a liczne płytkie zatoki stanowią dogodne tarliska. Jezioro Wojsak, wskutek bardzo silnego wypłycenia (osady denne osiągnęły poziom ławicy przybrzeżnej) i zarośnięcia roślinnością naczyniową, stanowi jedno wielkie tarlisko.

Wyniki obserwacji fenologicznych nad czasem tarła ryb zestawiono w tabeli 2.

ZESTAWIENIE WYNIKÓW

Autor przeprowadził obserwacje nad fenologią rozrodu ryb w 8 jeziorach (północna część Pojezierza Mazurskiego) w ciągu czterech lat (1955 — 1958 r.). Obserwacjami objęto 16 następujących gatunków ryb: szczupak, okoń, jazgarz, jaź, płoć, sandacz, ukleja, leszcz, krąp, wzdręga, karaś, sum, lin, sielawa, sieja i miętus.

Wyniki czteroletnich obserwacji (tab. 2) w pełni potwierdzają poprzednie stwierdzenia autora (Bernatowicz 1955) o dużej zbieżności szeregu zjawisk przyrody nieożywionej i ożywionej z czasem rozrodu ryb.

1. Rozród szczupaków przy brzegach w małych i rozległych jeziorach odbywa się gdy: lód odtaje od brzegu i woda tworzy wiosenne rozlewiska, zakwita podbiał pospolity (Tusilago farfara) i jest pełne kwitnienie lepiężnika różowego (Petasites officinalis). Tarło dobiega końca, gdy w jeziorach przy dnie rozwijają się pierwsze listki grążela żółtego (Nuphar luteum), i pękają pąki liściowe olchy czarnej (Alnus glutinosa) i żaby rozpoczynają rechotanie. Podczas tarła szczupaków na płyciznach śródjeziornych rozległych jezior przekwita podbiał pospolity, zakwita i w pełni kwitnie knieć błotna (Caltha palustris), klon zwyczajny (Acer platanoides) i mniszek pospolity (Taraxacum officinale). W tym czasie liście grążela żółtego i trzciny pospolitej (Phragmites communis) wydostają się z wody na powierzchnię. W drugiej połowie tarła zakwita czeremcha zwyczajna (Padus avium) i bez pospolity (Syringa vulgaris), a pełne ich kwitnienie było zbieżne z zakończeniem tarła.

2. Tarło okoni w małych i płytkim jeziorze Wojsak rozpoczyna się w czasie pękania pąków liściowych olchy czarnej, a dobiega końca, gdy liście pałki wąskolistnej wydostają się z wody i zakwita knieć błotna. W rozległych i głębokich jeziorach rozród okonia rozpoczyna się przeważnie przy końcu tarła w małych jeziorach i zbiega się w przekwitaniem podbiału pospolitego (1955 i 1956 r.), z zakwitaniem i pełnym kwitnieniem mniszka pospolitego oraz klonu zwyczajnego. Podczas pełnego tarła w pełni kwitła knieć błotna, zakwitał i w pełni kwitł agrest (Grossularia reclinata). W drugiej połowie tarła rozkwitała śliwa domowa (Primus domestica) i czeremcha zwyczajna. Wskaźnikami zakończenia tarła może być w pewnej mierze pełne kwitnienie gruszy pospolitej (Pirus communis) podobnie jak to stwierdził Kessler (1856) i czeremchy zwyczajnej.

3. Rozród jazgarzy w jeziorze Niegocińskim rozpoczyna się po stajaniu resztek lodu spiętrzonego przez wiatr na brzegach jeziora. Podczas tarła zakwita i w pełni kwitnie knieć błotna oraz przekwita podbiał pospolity. W drugiej połowie tarła zakwita klon zwyczajny i mniszek pospolity. Druga połowa pełnego kwitnienia mniszka pospolitego wyznaczała w tym jeziorze zakończenie tarła jazgarzy.

4. Okres rozrodu jazi trwa bardzo krótko i zbiega się z zakwitaniem knieci błotnej, pełnym kwitnieniem podbiału pospolitego i początkami wykształcania się listków olchy czarnej. Sabaniejew (1892) czas tarła jazi w Centralnej Rosji wiązał ze znikaniem resztek śniegu ze szpilkowych lasów i pęcznieniem pąków brzozy.

5. W małym i silnie zarośniętym jeziorze Wojsak początek tarła płoci jest zbieżny z wykształcaniem się listków olchy czarnej i pełnym kwitnieniem podbiału pospolitego, a kończy się podczas zakwitania klonu zwyczajnego i mniszka pospolitego, a tarło dobiegało końca w czasie pełnego kwitnienia tych roślin.

6. Na początku tarła sandaczy zakwitają jabłonie domowe (Malus domestica). W czasie pełnego tarła kwitnie kasztanowiec zwyczajny (Aesculus hippocastanum) i bez pospolity, a przy końcu tarła przekwitają grusze pospolite. Obserwacje Sakowicza (1928) nad czasem tarła sandaczy w Grodzieńszczyźnie podczas kłoszenia się i kwitnienia żyta nie potwierdziły się — może to być wskutek szybszego nagrzewania się wody w jeziorze Stręgiel (mała masa wody).

7. Stwierdzono rozród leszczy w dwu okresach. Pierwszy okres rozrodu przypadł na pełne kwitnienie jabłoni domowej, kasztanowca zwyczajnego, sosny zwyczajnej (Pinus silvestris) i bzu pospolitego, a zakończenie na kłoszenie się żyta zwyczajnego (Secale cereale).

Początek rozrodu leszczy w drugim okresie jest zbieżny z zakwitaniem osoki aloesowatej (Stratiotes aloides), pełnym kwitnieniem chabra bławatka (Centaurea cyanus) i żyta zwyczajnego.

8. Tarło krąpia zbiega się z zakwitaniem osoki aloesowatej i bzu czarnego (Sambucus nigra). W tym czasie jest pełne kwitnienie chabra bławatka, żyta zwyczajnego i kaliny hordowiny (Viburnum lantana).

9. Rozród wzdręgi w małych i wielkich jeziorach odbywa się prawie jednocześnie. W tym czasie zakwita bez czarny, zakwita i w pełni kwitnie chaber bławatek i żyto zwyczajne oraz w pełni kwitnie pięciornik gęsi (Potentilla anserina) i osoka aloesowata. Zakończenie tarła w większości wypadków wyznaczał początek przekwitania bzu pospolitego.

10. W jeziorze Niegocińskim ukleja rozmnaża się w dwu okresach. Pierwszy okres przypada w czasie od kłoszenia się do zakwitania żyta zwyczajnego, zakwitania osoki aloesowatej i bzu czarnego oraz kwitnienia siedmiopalecznika błotnego (Comarum palustre).

W drugim okresie rozmnażania się uklei zakwita lipa szerokolistna (Tilia platyphyllos) i w pełni kwitnie rdestnica połyskująca (Potamogeton lucens).

11. Początek tarła karasi jest zbieżny z zakwitaniem bzu czarnego i osoki aloesowatej oraz z pełnym kwitnieniem pięciornika gęsiego, chabra bławatka i żyta zwyczajnego. W czasie pełnego tarła zakwita lipa szerokolistna. Według Kesslera (l. c.) wskaźnikiem czasu tarła karasi w Kijowszczyźnie jest kwitnienie kaliny hordowiny. Jednoroczne obserwacje autora (Bernatowicz — l. c.) potwierdziły ten wskaźnik również i dla jezior Mazurskich.

12. Tarło sumów w jeziorze Kisajno obserwowano w czasie zakwitania osoki aloesowatej i bzu czarnego oraz pełnego kwitnienia kaliny hordowiny.

13. W czasie rozpoczynającego się tarła linów zakwita i dochodzi do pełnego kwitnienia bez czarny oraz jest w pełnym kwitnieniu osoka aloesowata. Największe nasilenie tarła obserwowano podczas zakwitania lipy szerokolistnej .

14.  Rozród sielawy rozpoczyna się w tym czasie, gdy młode brzozy (Betula sp.) utraciły przeszło połowę liści, a stare brzozy są już bez liści. Największe nasilenie tarła, a zarazem i wkrótce mające nastąpić zakończenie, zbiega się z pierwszymi zjawiskami lodowymi na jeziorach ew. z początkami pierwszych opadów śniegu.

15. Tarło siei w jeziorze Gołdopiwo — największym skupisku tego gatunku na Mazurach — rozpoczyna się po utracie przez brzozy wszystkich liści, a dobiega końca, gdy zjawiska lodowe przy brzegach wód wyraźnie nasilają się.

16. Miętusy rozpoczynają tarło w jeziorze Niegocińskim w czasie ustalania się zimy z dużymi mrozami, gdy lód utrzymuje już konia z załadowanymi saniami.

LITERATURA

1. Bernatowicz S. 1955 — Stadia rozwojowe niektórych roślin naczyniowych jako wskaźnik czasu tarła ryb. R. N. R. t. 69-B-4.

2. Kessler K. 1856 — Ryby: Jestiestwiennaja istorija gubiernij Kijewskogo Uczebnogo Okruga. Kijew.

3. Kondracki J. i Rychling-Kondracka W. 1950 — Morfologia jeziora Niegocin. Przegl. Geograf. T. XXII.

4. Riabinin S. 1956 — Określenie czasu zjawisk biologicznych za pomocą kalendarza przyrodniczego. Wszechświat. Zesz. 9.

5. Riabinin S. 1955 — Uwagi o fenologii. Kosmos ser. A, zesz. I (12).

6. Riabinin S. 1958 — Wyniki obserwacji nad fenologią owadów, ptaków i roślin. Ekologia Polska. T. VI, Nr 8.

7. Riabinin S. 1958 — Zadania fenologii w zoologii. Ekol. Polska. Ser. B. T. IV, zesz. 1.

8. Sabaniejew L. P. 1892 — Ryby Rossiji. Żizń i łowla. Tom I i II. Moskwa.

9. Sakowicz S. 1928 — Sandacz.  Przegląd Rybacki.

10. Unger E. 1939 — Die Zucht des Zanders im Karpfenteichwirtschaften und in freien Gewässern. Handb. d. Binnenfischerei Mitteleur. Bd. IV, Lief 6.

11. Willer A. 1931 — Die stehenden Gewasser der Provinz Ostpreussen Berlin.

С. Бернатович

НАБЛЮДЕНИЯ ФEНОЛОГИИ РАЗМНОЖЕНИЯ РЫБ

Из Отделния Озерного Рыболовства Института Пресноводного Рыбного Хозяйства,
Ольштын

Резюме

В труде поданы результаты наблюдений по фенологии размножения рыб проведенных в 8 озерах северной части Мазурского приозерья в четырех лет (1955 – 1958 гг.).

Характеристика исследованых озер приведена в табл. 1. Hаблюдения касались следующих видов: щука, окунь, ёрш, язь, плотва, судак, уклея, лещ, густера, краснопёрка, карась, сом, линь, ряпушка, сиг и налим.

Результаты четырехлетних наблюдений полностью подтверждают выводыавтора относительно значительной сходимости целого ряда явлений в неоживленной природе, с периодом размножения рыб.

Подробные данные относительно времени нереста рыб и фенологических показателей нереста привелены в табл. 2.

S. Bernatowicz

OBSERVATIONS OF THE PHENOLOGY OF FISH SPAWNING

From the Department of Lake Fisheries, Institute of Inland Water Fisheries,
Olsztyn

Summary

The results of observations of the phenology of fish spawning made in eight lakes (in the northern part of the Mazury Lakeland) in the years 1955 — 1958 are given in the present work. The characteristics of the lakes under investigations is specified in table 1. The following 16 fish species were covered by the investigations: Esox lucius, Perca fluviatilis, Acerina cernua, Leuciscus idus, Rutilus rutilus, Lucioperca lucioperca, Albumus alburnus, Abramis brama, Blicca björkna, Scardinius erythrophthalmus, Carassius carassius, Tinca tinca, Coregonus albula, Coregonus lavaretus and Lota lota. The results of four-year experiments fully confirmed this author’s earlier findings (Bernatowicz 1955) concerning the convergence in time of a number of natural phenomena.

Detailed data on fish spawning time and of phenological indices are specified in table 2.

 

*

*                                                 *

Bernatowicz S. 1955, Stadia rozwojowe niektórych roślin naczyniowych jako wskaźnik czasu tarła ryb [Development of stages of certain vascular plants as an indication of the spawning time of fish]. 69-B-4: 547-557; tab., bibliogr., streszcz. ros., ang.

Stanisław Bernatowicz

Stadia rozwojowe niektórych roślin naczyniowych
jako wskaźnik czasu tarła ryb

WSTĘP

Możność przewidywania czasu tarła różnych gatunków ryb ma ważne znaczenie dla szeregu zagadnień naukowych i jest nieodzowna w planowej gospodarce rybackiej. Ustalenie jednak dokładnych terminów rozrodu ryb, w każdym roku napotyka na znaczne trudności. Posługiwanie się przy tym datami kalendarzowymi, jak to jest ogólnie przyjęte i zalecane przez podręczniki, jest bardzo zawodne i niepewne. Składa się na to szereg przyczyn, spośród których najważniejszymi są:

1) kalendarzowe terminy tarła różnych gatunków ryb są podawane w bardzo szerokich granicach, przeważnie z dokładnością do miesiąca, a tylko w niektórych przypadkach szczegółowiej,

2) znaczne różnice klimatyczne w położeniu wód,

3) wahania klimatyczne w różnych latach,

4) różnice między poszczególnymi jeziorami pod względem wielkości, kształtu i głębokości.

Mimo, że tarło niektórych gatunków ryb trwa stosunkowo krótko — czasami parę dni (jaź, leszcz, sandacz i inne), dane z literatury mówią o miesiącach. Np. dla jazia Staff (4) podaje okres tarła kwiecień — maj, dla leszcza maj — czerwiec, dla sandacza kwiecień — maj — połowa czerwca.

Różnice klimatyczne nawet w ramach jednego, niezbyt rozległego państwa są dość znaczne i znajdują odbicie w różnym czasie tarła ryb. W Polsce różnice te wynoszą przeszło dwa tygodnie, o ile bierze się pod uwagę jeziora zachodnie (Poznańskie) i jeziora północne (Białostockie). Ponadto wywierają tu także duży wpływ coroczne wahania klimatyczne, które w Polsce wynoszą również ponad dwa tygodnie. W rezultacie tego, kalendarzowo nie da się przewidzieć czasu tarła różnych gatunków ryb nie tylko dla wód całego kraju, ale nawet dla jednego jeziora w różnych latach. Sprawę komplikuje jeszcze bardziej ta okoliczność, że w płytkich jeziorach wskutek szybkiej zmiany temperatury wody, ryby znacznie wcześniej przystępują do tarła niż w jeziorach głębokich o dużych masach wody. Różnice te są dość znaczne i dotyczą nie tylko ryb wiosennego, ale także i jesiennego tarła.

W rezultacie stwierdzamy, że wiązanie okresu rozrodu różnych gatunków ryb ze stałymi datami kalendarzowymi nie znajduje uzasadnienia i nie pozwala na przewidywanie czasu tarła bez uciekania się do bezpośrednich obserwacji tarlaków.

Znacznym postępem w tym względzie jest kierowanie się temperaturą wody, ale i ten wskaźnik jest często zawodny, z powodu bardzo nierównomiernego nagrzewania się różnych warstw wody. Szczególnie jaskrawo występuje to w okresie wiosennym, w głębokich i zacisznych jeziorach. Mimo wysokiej często temperatury górnych warstw wody i silnego jej nagrzania na płyciznach, cała masa wody w jeziorze wykazuje jeszcze niską temperaturę. Wystarczające jest nieduże tylko wymieszanie wód powierzchniowych, by ich obraz termiczny uległ zasadniczej zmianie. Termika więc zbiornika wodnego także nie może być ścisłym kryterium dla określenia czasu tarła ryb.

Czas przystępowania różnych gatunków ryb do składania produktów płciowych jest wynikiem oddziaływania całego kompleksu czynników jak:

1) właściwości biologiczne organizmu ryby,

2) czynniki środowiska (prądy wody, temperatury, ilość soli i  gazów rozpuszczonych w wodzie, odczyn wody itp.),

3) czas konieczny dla przebiegu procesów wewnątrz organizmu tarlaka, zachodzących pod wpływem środowiska.

Ponieważ rośliny w różnych stadiach rozwojowych odzwierciedlają sumaryczny wpływ czynników meteorologicznych działających na przestrzeni pewnego czasu, można nimi posłużyć się, jako wskaźnikami czasu tarła ryb. Przy czym w rachubę mogłyby wchodzić zarówno makrofity wodne jak i lądowe. Na początku i przy końcu reku, po skończonej wegetacji zajdzie potrzeba posługiwania się obserwacjami zjawisk przyrody martwej, jak np. występowanie przymrozków, zamarzanie wód. ustalanie się pokrywy śnieżnej, zejście lodów itp.

OBSERWACJE NAD CZASEM TARŁA RYB

Jak wynika z przeglądu dostępnej literatury na temat wiązania okresowych zjawisk w życiu zwierząt z synchronicznymi przejawami otaczającej przyrody, a głównie ze stadiami rozwojowymi roślin spotykamy tylko fragmentaryczne materiały z tego zakresu i to przeważnie w piśmiennictwie starszym.

W opracowaniu Kesslera (1) o rybach Kijowszczyzny znajdujemy ciekawe wzmianki na ten temat odnośnie czterech gatunków. Autor ten, po raz pierwszy w literaturze, czas tarła ryb wiąże z określonymi stadiami rozwojowymi pewnych roślin naczyniowych. Według niego czas tarła karasia (Carassius carassius L.) na tamtych terenach przypada w czasie kwitnienia kaliny (przypuszczalnie Viburnum opulus L): okonia (Perca fluviatilis L.) — podczas kwitnienia gruszy (Pirus communis L.)  i bzu czarnego (Sambucus nigra L.). Dla leszcza (Abramis brama L.) okres rozrodu jest tam podany na czas rozwijania się pąków dębu (przypuszczalnie Quercus robur L.) i lina (Tinca tinca L.) w czasie kwitnienia kaliny (przypuszczalnie Viburnum opulus L.).

Sabaniejew (2) w  obszernym opracowaniu pt. „Ryby Rossii” czas tarła niektórych gatunków ryb oznacza także według stadiów rozwojowych roślin wyższych. Okoń w rzekach pod Moskwą odbywa tarło w okresie od rozwijania się pąków liściowych do pełnego wykształcenia liści brzozy (przypuszczalnie Betula pubescens Ehrh.). Natomiast w Centralnej Rosjii — gdy zaznacza się spadek wiosennych wód w rzekach, a jazgarz  (Acerina cernua L.) trze się nieco wcześniej — przed wielką wodą wiosenną.

Według Sabaniejewa (l. c.) czas tarła leszcza rybacy dzielą na trzy okresy. Na terenie dawnej guberni Twierskiej i częściowo Jarosławskiej do tarła przystępują w pierwszym okresie drobne leszcze¹ jednocześnie z płocią (Rutilus rutilus L.), tzw. „bierezowik” w czasie rozwijania się liści brzozy (przypuszczalnie Betula pubescens Ehrh.). Średniej wielkości leszcze trą się w czasie kwitnienia czeremchy (przypuszczalnie Padus avium Mill.), tzw. „czeremszennik” i największe sztuki pod kijowem  składają ikrę, gdy pojawią się kłosy żyta (Secale cereale L.), tzw. „kołosowikow” i zakwita kalina (przypuszczalnie Virburnum opulus L.), tzw. „kalinników”. Na Dnieprze pod Kijowem według Kesslera za Sabaniejewem (l. c.) początkowo trze się gruby leszcz w czasie kwitnienia wierzby (Salix sp.) — „wierbak”. W czasie rozwijania się pąków liściowych dębu (przypuszczalnie Quercus robur L.) — średni tzw. „dubowik” i drobny w czasie tarła krąpia (Blicca björkna L.), tzw. „gustiernyj leszcz”.

Jaź (Leuciscus idus L.) trze się w czasie pęcznienia pąków liściowych brzozy (Betula sp.), gdy prawie całkowicie zniknie śnieg, nawet ze szpilkowych lasów.

Certa ((Vimba vimba L.) w Dźwinie Zachodniej trze się w czasie kwitnienia czeremchy, pojawiania się kłosów żyta i kwitnienia maliny (przypuszczalnie Rubus idaeus L.).

Według Sakowicza (3) rybacy w Grodzieńszczyźnie wyróżniali trzy grupy sandaczy (Lucioperca lucioperca L.) w zależności od okresu czasu ich tarła. Najwcześniej przystępuje do rozrodu „sandacz hurtowy” w czasie tarła leszczy, następnie w czasie kłoszenia się żyta „sandacz wypływamy” i najpóźniej odbywa tarło „sandacz rosowalny” w czasie kwitnienia żyta. Unger (5) w pracy nad sandaczem podaje, że tarło jego w Niemczech odbywa się, gdy woda osiągnie 9°C i zakwitają morele (Armeniaca vulgaris Lam.) (tabela 1).

__________________
¹ W jednych okolicach wcześniej do tarła przystępują leszcze małe, przy końcu zaś tarła duże, a w innych miejscowościach odwrotnie.

 

Tabela 1

Stadia rozwojowe roślin jako wskaźnik czasu tarła ryb wg danych z literatury

Tabela 2

Stadia rozwojowe roślin jako wskaźnik tarła ryb na Wileńszczyźnie wg własnych obserwacji

Autor na podstawie obserwacji na Wileńszczyźnie w okresie 1940 — 1945 roku (tabela 2) i na Mazurach w latach 1947 — 1954 zebrał materiały dotyczace czasu tarła 9 gatunków ryb, w różnych jeziorach pod względem wielkości i głębokości (tabela 3).

Lin (Tinca tinca L.) w jeziorze Dziśnie (pow. około 2400 ha, maks. głęb. 6,0 m) i w obok położonym mniejszym jeziorze Dziśniszczu (pow. 573, 18 ha, maks. głęb. 6,0 m) odbywa tarło podczas zakwitania i pełni kwitnienia wcześnie sianego lnu (Linum usitatissimum L.).

Tarło leszcza (Abramis brama L.) w tych jeziorach dzieli się na dwa okresy. Gruby leszcz trze się podczas zakwitania lub pełni kwitnienia knieci błotnej (Caltha palustris L.), a drobny przeważnie w czasie zakwitania jabłoni (Malus domestica Borb.). Na Mazurach w jeziorze Kisajno (Mamry Południowe) — pow. 1.916,29 ha, maks. głęb. 24 m — tarło leszcza odbywa się nieco później, przeważnie w czasie pełni kwitnienia kasztanowca (Aesculus hyppocastanum L.) i przekwitania bzu (Syringa vulgaris L.), a w jeziorze Dargin (Mamry Środkowe — pow. 1.979,06 ha maks. głęb. 37,5 m) tarło jest jeszcze późniejsze, gdyż przebiega w czasie pełni kwitnienia derenia rozłogowego (Cornus stolonifera Michx.) Natomiast w niedaleko położonym, płytkim i ciepłym jeziorze Komp 19,93 ha, maks. głęb. 5,5 m) leszcz przystępuje do tarła znacznie wcześniej, a mianowicie podczas pełni kwitnienia knieci błotnej lub jej zakwitania, podobnie jak w jeziorach Dziśnie i Dziśniszczu.

Rozród uklei białej (Alburnus alburnus L.) w Mamrach Północnych (pow. 1.562,42 ha, maks. głęb. 57,0 m) zbiega się z zakwitaniem lub pełnią kwitnienia żyta (Secale cereale L.) i zakwitaniem lipy szerokolistnej (Tilia platyphyllos Scop.).

W niewielkim i zasłoniętym jeziorze Bimbinek (pow. 7,58 ha, maks. głęb. 17,0 m) wzdręga (Scardinius erythrophtalmus L.) odbywa tarło w czasie zakwitania głogu (Crategus sp.).

Tarło płoci (Rutilus rutilus L.) w Bimbinku przypada wczesną wiosną, gdy korony olchy czarnej (Alnus glutinosa L.) z daleka obserwowane przybierają zabarwienie czarno-fiołkowawe. Natomiast w wielkim i bardziej zimnym jeziorze Niegocińskim (pow. 2.498,73 ha, maks. głęb. 37,0 m) pod Giżyckiem płoć trze się później, gdy wyrastają pierwsze pędy manny (Glyceria sp.), pałki szerokolistnej (Typha latifolia L.) i szczawiu lancetowatego (Rumex hydrolapathum Huds.).

Czas rozrodu szczupaka (Esox lucius L.) w zasadzie trwa krótko, jednak w pewnych przypadkach niektóre tarlaki trą się bardzo późno. W niewielkim i płytkim jeziorze Wojsak (pow. 59,34 ha, maks. głęb. 2,0) szczupaki trą się podczas przekwitania leszczyny (Corylus avellana L.), a w wymienionym już wielkim jezjorze Niegocińskim największe nasilenie tarła ma miejsce podczas pełni kwitnienia lepiężnika różowego (Petasites officinalis Moench.) i zakwitania lub pełni kwitnienia podbiału pospolitego (Tussilago farfara L.). W zimne i wietrzne wiosny tarło szczupaka w tym jeziorze przewleka się tak długo, że nawet w maju podczas kwitnienia czeremchy (Padus avium Mill.) spotyka się jeszcze pojedyncze sztuki niewytartych szczupaków. Dla sprawdzenia stanu dojrzałości jaj pozyskano i zapłodniono ikrę z paru takich szczupaków i uzyskano wylęg.

Okoń (Perca fluviatilis L.) w jeziorach Trockich (jezioro Okmiany 276,48 o pow. 276,48 ha i maks. głęb. 25,0 m, jezioro Galwe o pow. 371,25 ha i maks. głęb. ponad 40 m i jezioro Skajście o pow. 307,93 ha i maks. głęb. 30,0 m (na Wileńczyźnie) odbywa tarło w czasie rozwijania się pąków liściowych olchy czarnej (Alnus glutinosa L.).

Tarło sandacza (Lucioperca lucioperca L.) w płytkim i ciepłym jeziorze Stręgiel (pow. 420,26 ha, maks. głęb. 15,0) w jednych latach zbiega się z kwitnieniem, a w innych z pełnią kwitnienia bzu (Syringa vulgaris L.).

Na podstawie obserwacji tarła miętusa (Lota lota L.) w jeziorze Dejguny (pow. 828,26 ha, maks. głęb.  40,0 m) rozród jego odbywa się po ustaleniu mocnej pokrywy lodowej na jeziorze.

Powyższe obserwacje zostały ujęte schematycznie w tabelach 2 i 3.

LITERATURA

1. Kessler K. — Ryby. Jestiestwiennaja istorja Gubernij Kijewskowo Uczebnowo Okruga. Kijew 1856.

2. Sabaniejew L. P. — Ryby Rossii. Żizń i łowla.  T. I i II. Moskwa 1892.

3. Sakowicz S. — Sandacz. Przegl. Ryb, Warszawa. 1928.

4. Staff Fr. — Ryby słodkowodne Polski i krajów ościennych. Warszawa. 1950.

5. Unger E. — Die Zucht Zanders im Karpfenteichwirtschaften und in freien Gewässern. H-bch d. Binnenfisch. Mitteleur. Bd. IV. Lief. 6. Stuttgart. 1939.

Ст. Бернатович

Резюме

Стади развития некоторых сосудистых растений
как указатель времни нереста рыбы

Как указателя времени нереста рыбы принято считаь календарные числа и температуру воды. Критерии эти однако неоднократно являются сомнительными и ненадёжнными. Причиной этого бывает:

1) колебание в широких пределах календарных чисел нереста,

2) сушественные климатические развития в местонахождения географическом положений водоема,

3) климатические колебания в отдельные годы,

4) разница между озерми в отношении величины, формы и глубины,

5) неравномерное нагревание слоев воды.

Время приступления к нересту разных видов рыб являются результатом целого ряда факторов. И так напр.:

1) биологических особенностей организма рыбы,

2) факторов среды окружающей (течение, температура, количество солей и газов, находящихся в воде в данное время, реакция и проч.),

3) времени, неизбежного для пробега процессов происходящих внутри нерестующего организма под влиянием окружающей среды.

Так как растения являются в разных стадиях своего развития отражением комплекса метерологических факторов, влияющих на них на протяжении даного периода, можно их принять в качестве указателей времени нереста рыб.

В настоящем труде на основании литературных даных описано на фоне стадий целого ряда сосудистых растений (таб. 1) время нереста 13 видов рыб, выступающих в озерах центральной России а также киевской, гроденской и виленской области и мазурского поезёрья, а именно: карася линя, леща, уклеи, язя, краснопёрки, плотвы, сырти, щуки, окуня, ёрша, судака и налима.

Собственные наблюдения автора, проведены в таб. 2 и 3 и касаются 9 видов рыб, а именно: линя, леща, уклеи, краснопёрки, плотвы, щуки, окуня, ёрш, судака и налима.

St. Bernatowicz

Development Stages of Certain Vascular Plants as an Indication
of the Spawning Time of Fish

Summary

In order to determine the spawning time of fish it has been generally accepted to use calendar dates and water temperature as deciding factors. These factors however are for numerous reasons highly uncertain. This is due to a number of reasons from amongst which the following are the most important:

a) calendar spawning dates of fish are giving within very wide limits,

b) notable climatic differences depending upon the location of waters,

c) climatic fluctuations during various years,

d) differences  between lakes in respect to size, shape and depth,

e) uneven warming of surface waters.

The time of spawning of various species of fish is the result of the reaction of a number of complex factors such as:

1) biological properties of the organism of the fish,

2) environmental factors (water currents, temperature, ąuantity of salts and gases dissolved in the water, water reaction etc),

3) the time necessary for certain internal processes taking place within the body of the spawner and due to the influence of the environment. In as much as plants at various stages of development reflect the sum influence of meteorological factors acting within a given period of time, therefore plants can serve as an indication of the spawning time of fish.

In this work the spawning time of 13 species of fish is discussed — Carassius carassius L., Tinca tinca L., Abramis brama L., Alburnus alburnus L., Leuciscus idus L., Scardinius erythrophtalmus L., Rutilus rutilus L., Vimba vimba L., Esox lucius L., Perca fluviatilis L., Acerina cernua L., Lucioperca lucioperca L. and Lota lota L. — usually on the background of development stages of vascular plants and on the basis of observations conducted in Central Russia, the Kiev area, Vilna area, Grodno district and Mazurian lake district.

Linki:

http://www.pzw.org.pl/wody/wiadomosci/archiwum/16332/60/rzecz_o_tarle_i_nie_tylko

http://www.wedkarz.pl/wp-webapp/article/2324

http://www.pzw.strzegom.eu/articles.php?id=83

http://www.rejbb.pl/www2/images/Zajecia_terenowe.pdf

Sidebar