Suplement CXXXV
Witkowski A. 1979: A taxonomic study on freshwater sculpins genus Cottus Linnaeus, 1758 (Cottus gobio L. and Cottus poecilopus Heck.) in Poland. -Acta Univ. Wratisl., 458, Prace Zool., 10: 1 — 95.
BADANIA TAKSONOMICZNE NAD SŁODKOWODNYMI GATUNKAMI
GŁOWACZY Z RODZAJU COTTUS LINNAEUS, 1758 (COTTUS GOBIO L.
I COTTUS POECILOPUS HECK.) Z TERENU POLSKI
Streszczenie
Praca dotyczy biometrii i systematyki wewnątrzgatunkowej dwóch występujących na terenie Polski gatunków głowaczy z rodzaju Cottus L.
Analizowany materiał liczył 1418 okazów С. gobio z 62 stanowisk oraz 883 okazów C. poecilopus z 38 stanowisk.
Na terenie Polski C. gobio występuje prawie na całym obszarze, najczęściej w górskich rzekach i potokach.
Szczegółowe badania wykazały, że na terenie Polski istnieją dwie morfologicznie różniące się formy tego gatunku. Na południu w górnych częściach zlewisk Łaby, Odry, Wisły oraz Dunaju występują populacje nieukolcowane — pozbawione pokrycia ciała kolcami skórnymi. Natomiast na północy kraju w rzekach Pobrzeża Bałtyku oraz w dolnych częściach zlewisk Odry i Wisły oraz w zlewisku Niemna występują populacje ukolcowane.
U obu form linia naboczna jest kompletnie rozwinięta i dochodzi do nasady płetwy ogonowej, ale liczba otworków jest różna.
Populacje ukolcowane charakteryzują się liczbą otworków 14 — 40, średnio 33,46, nieukolcowane natomiast mają zakres zmienności przesunięty w stronę wartości wyższych, 25 — 43, średnio 35,10 otworków.
Najczęściej spotykaną formułą otworków w kanałach głowowych linii nabocznej jest: w kanale nadoczodołowym układ 2 — 2, w kanale podoczodołowym 9 — 9, oraz w kanale wieczkowo-żuchwowym 10 — 1 — 10 otworków. Z analizy materiału wynika, że zmienność w ilości otworków w tych kanałach nie ma większego znaczenia dla wewnątrzgatunkowej systematyki. Natomiast budowa kanałów i ich topografia może być pomocna przy odróżnianiu poszczególnych gatunków z tego rodzaju.
W ilości kręgów podobnie jak i w ilości otworków w linii nabocznej obserwuje się różnice pomiędzy populacjami ukolcowanymi, a niewukolcowanymi zarówno w zakresach zmienności, jak i w wartościach średnich. Ukolcowane mają kręgów 30 — 34, średnio 32,63, a nieukolcowane 31 — 35, średnio 33,33.
Liczba promieni w promieni w pierwszej płetwie grzbietowej DI jest zbliżona u obu typów populacji. Ukolcowane mają ich 7,06, nieukolcowane 7,13 przy identycznym zakresie zmienności.
W drugiej płetwie grzbietowej DII zakres zmienności waha się od 13 do 19. Średnio u ukolcowanych jest 16,68 promieni, u nieukolcowanych nieco więcej — 16,93.
W płetwie odbytowej A zakres zmienności zamyka się od 9 do 15 promieni.
Ukolcowane charakteryzują się wyższą wartością średnią, równą 12,68, natomiast nieukolcowane mają średnio 12,42 promieni.
Ilość otworków w linii nabocznej, ilość kręgów, ilość promieni w drugiej płetwie grzbietowej oraz w płetwie odbytowej wykazują różnice istotne statystycznie pomiędzy obiema formami.
Wśród cech plastycznych tego gatunku: odległość międzyoczna, odległość między płetwą […]
[…] z jeziora Hańcza w tych ostatnich ma 8 — 8 otworków. W kanałach wieczkowo-żuchwowych jest najczęściej 10 — 10 otworków.
Średnia ilość kręgów wynosi 35. Również i pod tym względem populacja z jeziora Hańcza wykazuje najmniejszą liczbę kręgów, równą 34,36.
Nie stwierdzono większych istotniejszych różnic pomiędzy populacjami tego gatunku z obszaru Polski w zakresie liczby promieni w płetwach nieparzystych.
U С. gobio i u С. poecilopus notowano największe wartości współczynnika zmienności tych samych cech plastycznych. Analiza porównawcza wykazała, że cechy plastyczne populacji z terenu Polski wykazują znaczne podobieństwo morfologiczne i nie obserwuje się wyraźnej zmienności geograficznej. Izolowana populacja z jeziora Hańcza i w tym przypadku odróżnia się od populacji typowych z potoków i rzek górskich kilkoma cechami plastycznymi. Długość głowy, odległość przedodbytowa, wysokość płetwy piersiowej i odbytowej są u niej większe. Natomiast wartość takich cech jak: najmniejsza wysokość ciała oraz długość płetwy grzbietowej są u tej populacji wyraźnie niższe.
Macierz odległości Mahalanobisa oraz metoda dendrytowa potwierdziła powyższe spostrzeżenia autora dotyczące zróżnicowania pomiędzy populacjami tego gatunku z potoków górskich a populacją jeziorną.
*
* *
Starmach J. 1965. Głowacze rzek kapackich. II. Występowanie i charakterystyka głowacza pręgopłetwego (Cottus poecilopus Heck.) oraz głowacza białopletwego (Cottus gobio L.) w dorzeczu Raby — Koppen in den Karpathenflussen. II. Antreten und Charakteristik der Buntflossenkoppe (Cottus poecilopus Heck.) und weissflossigen Koppe (Cottus gobio L.) in Raba Flussgebiet. Acta Hydrobiol., 7, 1: 109-140.
STRESZCZENIE
Opisano rozmieszczenie i charakterystykę głowaczy: Cottus poecilopus Heck. i Cottus gobio L., zamieszkujących rzeki karpackie. Gatunki te są do siebie bardzo podobne, ich cechy systematyczne nieznacznie się różnią od siebie, a mimo to nie występują w tych samych częściach rzek i potoków. Chodziło o ustalenie rejonów ich zamieszkania oraz analizę morfologiczną obu gatunków żyjących w tej samej rzece.
Do przeprowadzenia tych badań wybrano rzekę Rabę. W Rabie i jej dopływach głowacze występują zawsze osobno. Łączne występowanie obu gatunków zaobserwowano na niewielkich przestrzeniach w przyujściowych strefach bocznych potoków. Cottus poecilopus znajduje się w strefie przyźrodliskowej Raby zwanej przez Illiesa hypocrenon, w jej dopływach prócz obszarów źrodliskowych zajmuje obszar zwany epirhithron, czyli górną krainę pstrąga. Cottus gobio natomiast zajmuje niższe partie rzeki, a występowanie jego rozciąga się na metarhithron, hyporhithron, czyli środkową i dolną krainę pstrąga, a nawet strefę zwaną epipotamon, czyli już krainę brzany. Rozgraniczenie jest wyraźne i nie związane z innymi gatunkami ryb zamieszkujących te same rejony rzeki.
Prawdopodobnie decydującym czynnikiem w rozmieszczeniu obu gatunków jest temperatura wody oraz zamulenie dna. Zaobserwowano bowiem, że optymalna temperatura dla Cottus poecilopus jest 20 °C, w wyższej temperaturze ryby tego gatunku odczuwają brak tlenu i przy 24 °C giną. Natomiast głowacz białopłetwy przy 24 °C zachowuje się zupełnie normalnie i nie zdradza zaniepokojenia.
Do analizy morfologicznej obu gatunków posłużyły ryby z potoku Mszanka (Cottus poecilopus) i z rzeki Raby (Cottus gobio), ktore zostały pomierzone według schematu Talieva (1955) i uporządkowane podług roczników. Stwierdzono, że wzrost omawianych gatunków nie jest taki sam. Cottus poecilopus mają szybsze tempo wzrostu niż Cottus gobio i to zarówno samce, jak i samice.
Charakterystycznymi cechami odróżniającymi oba gatunki są:
a. Płetwy brzuszne, u Cottus poecilopus pręgowane i mające pierwszy promień krótszy od następnego, a u Cottus gobio białe o pierwszym promieniu dorównującym następnemu.
b. Linia naboczna, która u Cottus poecilopus położona jest w górnej połowie ciała i nie sięga do nasady płetwy ogonowej, natomiast u Cottus gobio znajduje się w połowie ciała i sięga do nasady płetwy ogonowej.
c. Odgałęzienie linii bocznej zachodzące na dolną szczękę w postaci małych otworków, które u Cottus poecilopus na środku szczęki są dwa, natomiast u Cottus gobio jeden.
d. Zdecydowany dimorfizm płciowy u Cottus poecilopus, szczególnie wyraźnie widoczny w długości płetw brzusznych, gdy u Cottus gobio różnice są nieznaczne.
Poza wyżej wymienionymi cechami ryby te różnią się również niektórymi wymiarami ciała wyrażonymi w procentach długości całkowitej i długości głowy.
Linki:
http://siedliska.gios.gov.pl/pdf/przewodniki_metodyczne/przewodnik_metodyczny_1163.pdf
http://natura2000.gdos.gov.pl/uploads/download/400
http://www.aiep.pl/volumes/1980/4_1-2/txt/txt_03.php
http://www.aiep.pl/volumes/1990/7_2/pdf/27_2_06.pdf
http://www.bdpn.pl/dokumenty/nauka/2013/rb21/art28.pdf
http://www.acta.media.pl/pl/full/8/2005/000080200500004000120001700024.pdf
http://www.gnl-kratzeburg.de/staff/waterstraat/pub/Kotusz_et_al_75dpi.pdf
http://www.infish.com.pl/wydawnictwo/Express/Biblgrf/2006/Nr2-2006/2004.htm
http://www.gdos.gov.pl/files/PZO/RDOS-Katowice/Ekspretyza-prof-Herczka—czesc-zoologiczna.pdf
https://archive.org/stream/pamitnikfizyogra2219unse#page/n383/mode/2up
http://www.iop.krakow.pl/karpaty/Glowacz_bialopletwy_,81,9,gatunek.html