Suplement CCIX

Wszechświat: Tygodnik popularny, poświęcony naukom przyrodniczym, 1894, T. 13, nr 9

Ryba Samogłów czyli Mola
(Orthagoriscus Mola L.).

Fig. 2. Orthagoriscus mola (złowiony pod Dunkerką, w styczniu 1894 r.) podczas ważenia.
Waga ciała 115 kilogramów.

Postaci ryb wogóle są dosyć jednostajne i dają się sprowadzić do klinowatej, wrzecionowatej lub wężowatej, niektóre jednak ryby morskie posiadają kształty bardzo dziwaczne. Od dawna, oryginalnością kształtów swoich, zwróciła na siebie uwagę żeglarzy i przyrodników ryba morska, zwana Samogłowem czyli Mola (Orthagoriscus mola, L.), którą zaliczają do ryb kościstych, rzędu zrosłoszczękich (Plectognothi), Odznacza się ciałem (fig. 1) nadzwyczajnie krótkiem, ściśnionem z boków, głową małą i niewyraźnie odznaczoną, paszczą i otworami skrzelowemi małymi Płetwy piersiowe ma małe i zaokrąglone, płetwa zaś grzbietowa i podogonowa bardzo wysokie, wydłużone i ostro zakończone, zlewają się w jednę całość z płetwą ogonową, krótką lecz szeroką, zajmującą całą wysokość ciała, pomiędzy płetwą grzbietową i podogonową i kończącą niby raptownie ucięte ciało.

Fig. 1. Samogłów (Orthagoriscus mola), swobodnie pływający (bardzo znacznie zmniejszony).

Gęba uzbrojona silnemi szczękami, zmienionemi w ostre krawędzie, Mola nie posiada pęcherza pławnego i pozbawiona jest możności nadymania ciała pęcherzowato, tak rozwiniętej u innych przedstawicieli ryb zrosłoszczękich. Ogólny zarys ciała tej ryby jest jajowato zaokrąglony, za młodu zaś kołowy. Ciało pokrywa skóra gruba, szorstka, koloru zwykle brudno-szaro-brunatnego, od spodu jaśniejszego. Liczba promieni w płetwie grzbietowej 15, piersiowych po 11, podogonowej 15 i ogonowej 13. Wielkość ryby bywa różna, dorasta bowiem do 170 centymetrów długości i od 50 do 200 kilogr. wagi.

Dziwaczna ta ryba mieszka w morzu Śródziemnem i Adryatyckiem, jakoteż w Oceanie Atlantyckim i wogóle w morzach pasa gorącego i umiarkowanego. Zdaje się jednak, że starożytni jej wcale nie znali. Według d-ra A. C. Brehma (Thierleben, II Auf., Die Fischer) Salvani był pierwszy, który o niej wzmiankował, Gesser zaś opisał ją dokładnie, podał jednak obyczaje jej niezupełnie prawdziwe, między innemi, że świeci w nocy jak księżyc. Nowsze obserwacye angielskich i francuskich badaczów wykazały, że Mola jest rybą głębinową, trzyma się bliżej dna, pomiędzy roślinami morskiemi, przy brzegach trafia się rzadko, raczej przypadkowo, wypływa jednak często na powierzchnię podczas pięknej pogody na pełnem morzu i pływa zwykle na płask. Wogóle jest mało ostrożną i pozwala blisko siebie podjechać statkom, z tego powodu łatwo ją bardzo łapać, niekiedy jednak chowa się nagle, zanurzając się głęboko w wodę, lub zostając zaraz pod jej powierzchnią.

Zamieszkuje, jak wspomniano wyżej, bardzo duże przestrzenie morza i spotyka się w gromadach lub parami, niekiedy nawet pojedynczo. Co pewien czas pokazuje się przy wybrzeżach Francyi, w kanale La Manche, Atlantyku i morzu Śródziemnem, gdzie ta ryba jest znaną pod różnemi nazwami pospolitemi: Księżyca morskiego, Ryby księżyca, Kołowrotka, Mola i t. p.

Okaz przedstawiony na rysunku (fig. 2). jest zrobiony podług fotografii, zdjętej przez d-ra Cocheta z Lille i nadesłanej dla czasopisma „La Nature” (Nr 1081 z roku 1894), został złowiony w okolicach Dunkierki i pomieszczony w zbiorach naukowych w Lille. Okaz ten ważył 115 kilogramów. Niekiedy w nadmorskich miastach Francyi, rybacy po złowieniu Orthogoriscusa, pokazują go za małą opłatą osobom spacerującym i można wtedy za niewielką sumę nabyć tę szczególną rybę. Mięso jej jest białe i napozór wydaje się dość apetycznem, po ugotowaniu jednak staje się klajstrowatem i może być zdatne do wyrobu kleju. Wątroba tylko, odpowiednio przyrządzona z winem, jest jadalna.

Mola posiada cały szereg pasorzytów, dochodzący do 20 gatunków, a które należą do różnych gromad zwierzęcych. Istnieje inny gatunek blizki Mola, Orthagoriscus truncatus Retz, bardzo rzadko jednak spotyka się na brzegach Francyi.

*                   *
*

Polonia, 1930, R. 7, nr 2080

NAJSTRASZNIEJSZY POTWÓR MORZA

Ryba księżycowa jest nieubłaganym wrogiem życia w głębinach oceanu. Gdy promienie słoneczne ogrzeją górne warstwy wod morza Adrjatyckiego do wysokości 18-20 stopni, wtedy z głębin morskich wydobywają się na powierzchnie olbrzymie potwory, przebywające dotychczas w ciemnych głębiach toni morskiej. Jednym z nich jest zadziwiającej wielkości t. zw. „ryba księżycowa”. Ciało jej spłaszczone po bokach przypomina postać koła. Jej płetwa ogonowa zajmuje większą część tylnej części korpusu.

Płetwa ta zdobi ją, jakby szeroka koronka. Setki muskułów wprowadzają tę płetwę w ruch i nadają jej ogromną siłę.

Twarde jak krzemień drobne łuski pokrywają skórę ryby, na podobieństwo szkła, pokrywającego papier szklany.

Gdy ryba leży nieruchoma na powierzchni wody na płask w promieniach księżyca, wygląda jakby to była płyta marmurowa, pływająca po powierzchni morza. Stąd nadano jej nazwę ryby księżycowej. Potężne szczęki w formie podków, znajdujące się w górnej i dolnej części paszczy, kościste, twarde posiadają niezmierną siłę. Miażdżą one najtwardszą zdobycz. Ryba księżycowa zajmuje specjalne miejsce wśród ryb, jeżeli mowa o jej wymiarach. Jej płaskie okrągłe ciało ma dwa metry średnicy o powierzchni sześciu metrów kwadratowych. Waga ryby księżycowej dochodzi do 600 klg. Jest to waga, której rzadko kiedy dosięgają ryby, chyba tylko rekiny. Ryba księżycowa rzadko kiedy daje się widzieć.

Pojawia się ona tylko w miesiącach od połowy maja do końca lipca, kiedy panują upały. Pozostałą część roku spędza w głębinach morza.

Pojawienie się jej na powierzchni jest tragedją dla świata zwierzęcego. Miażdży ona swemi potężnemi szczękami pokryte twardym pancerzem raki morskie, jak zwykłe orzechy. Budzi porzerażenie nawet wśród tych stworzeń głębin morskich, które same sieją zniszczenie wśród wszystkiego, co żyje z morzu. Ryba księżycowa jest zawziętym wrogiem ośmiornic, czyli polipów. Walka jej z ośmiornicą jest krótka i zwycięska. Ośmiornica owija ją swemi mackami, a ryba obcina je potężnemi szczękami jedna za drugą i pożera. W końcu pożera i korpus ośmiornicy…

Ryby księżczycowe pojawiają się, że tak można rzec w ciągu jednej nocy odrazu w kilku miejscach: w zatoce Trjesteńskiej, w okolicach Genui i Marsylji. Gdy podpływają do brzegu, robi się nadzwyczajny szum od rozbijanej przez nie wody. Szum ten napędza stracha nietylko ludziom obcym, którzy trafią na taki okres pojawienia się ryby księżycowej, ale i mieszkańcom nadbrzeży.

*                   *
*

Światło, 1900, R. 14, nr 42

Ryba mola-mola.

W przeciwieństwie do mórz północnych, południowe obfitują w twory, nieraz bardzo dziwaczne. Do rzędu takich potworów należy ryba płaszczka: mola-­mola, zamieszkująca Ocean Spokojny.

Mola-mola przebywa licznie w okolicy wysp Santa Barbara; ma ona formę mniej więcej owalną, jest okryta twardą kleistą skórą; górna płetwa, bardzo wysoka, sterczy nad powierzchnią wody, niby żagiel; naprzeciw, pod brzuchem, widzimy dolną płetwę, taką samą. Mola-mola nie należy do dobrych pływaków, a jest tak powolną i ospałą, że z łatwością można zbliżyć się do niej w łódzce i chwytać niemal że rękoma; tak też zazwyczaj ją łowią rybacy. Największe egzemplarze dochodzą do dziesięciu, a nawet jedenastu stóp długości. W pobliżu wysepek Santa Barbara często dają się widzieć całe stada tych ryb, leżących na powierzchni i grzejących boki w promieniach słonecznych. W tem położeniu, miotane falą, są one zupełnie podobne do szczątków rozbitego statku, do tego stopnia, że mewy i jaskółki morskie, znużone lotem i szukające miejsca na odpoczynek, siadają na nich. Mola znosi cierpliwie te wizyty; rybacy powiadają, że ptaki uwalniają ją od pasorzytów i dlatego są chętnie przyjmowane, ale to ulega wątpliwości.

Chociaż ryby te znajdują się w obfitości, jednak rzadko się je poławia, mięso bowiem mają twarde i niesmaczne. Jej muskuły są tak twarde i elastyczne, że kawałek, rzucony o ziemię, odskakuje, jak guma. To też synowie rybaków w niektórych miejscowościach wyrabiają z tego materyału doskonałe piłki.

Młode mole-mole wykluwają się z jajek, złożonych na otwartem morzu i pływających po powierzchni; są one tak mało podobne do starych, że przed kilku jeszcze laty brano je za jakiś odmienny gatunek.

 

*                   *
*

Przyjaciel Dzieci: pismo tygodniowe illustrowane. R. 37, 1897, nr 14

SAMOGŁÓW

W ciepłych strefach, oceanu Spokojnego żyje dziwna ryba, nazywana po polsku samogłowem, a w języku mieszkańców Kalifornii: mola-mola (sun fish). Jak widzimy na rysunku, jest ona podobną do uciętej głowy jakiejś wielkiej ryby, ma bowiem ciało prawie że okrągłe, cokolwiek spłaszczone; u góry i u dołu sterczą potężne płetwy, a ogona prawie nie znać.

Mola-mola lubi się wygrzewać nieruchomie na powierzchni oceanu, w promieniach słonecznych; miotana falą, wygląda, jak szczątek rozbitego statku, to też mewy, jaskółki i inne ptactwo morskie, zapewne przez pomyłkę, siadają dla chwilowego wypoczynku na jej grzbiecie, a nawet urządzają sobie po nim małe przechadzki.

Wiosłując ostrożnie, można się dostać w sam środek stada samogłowów, przypatrzeć się im dokładnie, a nawet – chwytać je rękami; są to bowiem stworzenia nadzwyczaj ociężałe i głupie.

Zniknęłyby one od dawna, gdyby łowienie ich przynosiło jakąkolwiek korzyść, rybacy jednak zostawiają je zwykle w spokoju, albowiem wiedzą, że mięso ich jest czarne, żylaste i niesmaczne. Tylko dzieci umieją spożytkowywać bardzo twarde i sprężyste muskuły potwornej ryby; robią z nich mianowicie piłki, odskakujące równie dobrze, jak lanki gumowe.

Nawiasem dodamy, że nasi pra-ojcowie sporządzali sobie piłki do palanta z chrząstki jesiotra, która także odznacza się wielką sprężystością.

Czem się żywi mola-mola?

Spojrzyjcie na jej wązką jamę ustną, a odgadniecie, że nie ugania się ona za rybami, jak rekin lub szczupak; zresztą jest ociężałą i pływa powoli, aby mogła się utrzymać z łowów na inne ryby. Zadawalnia się więc drobnymi skorupiakami i nieruchomymi ślimakami, które chwyta bez trudu Jest ona pospolitą u wybrzeży Kalifornijskich, lubi zwłaszcza przebywać w pobliżu niewielkich wysepek, rozrzuconych licznie w tamtych okolicach oceanu Spokojnego.

*                   *
*

Dziennik Warszawski. 1875, nr 207

* Szczególna ryba. Niedawno do aquarium w Havro dostarczono egzemplarz nadzwyczaj rzadkiego rodzaju ryb, który w nauce nosi nazwę orthagoriscus mola (Cuvier), a zwykle nazywany jest księżycem. Ciało tej szczególnej ryby świeci w ciemności blaskiem fosforycznym, tak że w nocy, kiedy się trzyma na powierzchni wody, można ją wziąć łatwo za odbicie księżyca. Rybacy twierdzą, że ryba ta ma zawsze kształt napółmartwej istoty, lub jakiego szczątka bez życia, niesionego falą dowolnie, a pływa ona tak blizko powierzchni, że jego płetwa grzbietowa często się wysuwa nad wodę. Egzemplarz znajdujący się teraz w aquarium, ma jeden mlimetr i ćwierć od jednej płetwy od drugiej. Po skórze idą pasy cynamonowe, bledsze ku brzuchowi; źrenica szaro-brunatnych oczu otoczona jest pierścieniem koloru jasno-żółtego.

*                   *
*

Kosmaczewski Jan: Rybołówstwo morskie na wodach północnej Europy, Gdynia 1947, Spółdz. Wydawn. „Żeglarz”. 8° s 179, map. 2.

Samogłów (Orthagoriscus mola, Mondfisch)

Ryc. 42.

Szerokość tej ryby jest prawie równa jej długości. Samogłów osiąga 2.5 m. długości i wagę kilkuset kilogramów. Ciało ryby ma barwę szarobrunatną na grzbiecie i szarawą na brzuchu i bokach. Kształt ryby przypomina głowę. Boki szerokiego ciała są spłaszczone. Gęba dorosłych ryb jest bezzębna. Płetwy wyglądają, jak długie żagle. Szeroka płetwa ogonowa otacza szeroki koniec ciała. Z wielkiej ilości jaj samicy wylęgają się larwy, pokryte kolcami.

Samogłów żywi się skorupiakami i różnymi żyjątkami morskimi. Ryba ta zamieszkuje głębokie wody Atlantyku, Morza śródziemnego, w mniejszym stopniu występuje na Morzu Północnym, bardzo rzadko jest spotykana w Bałtyku. Z głębi często samogłów wypływa na powierzchnię morza. Łowi się tę rybę rzadko z uwagi na to, że mięso jej nie jest smaczne.

*                   *
*

Bogdan Suchodolski: Wielka encyklopedia powszechna PWN, 1967.

SAMOGŁÓW, Mola mola, ryba z rzędu zrosłoszczękich (Tetraodontiformes); dł. do 4 m, ciężar do 1000 kg; ciało bocznie spłaszczone, ze zredukowanym całkowicie ogonem; płetwy grzbietowa i odbytowa wysokie, podparte chrzęstnymi płytkami, płetw brzusznych brak; falujące ruchy płetw umożliwiają pływanie; szkielet przeważnie chrzęstny, pęcherza pławnego brak; s. żywi się planktonem, skorupiakami, głowonogami i drobnymi rybami; niezwykle płodny — składa do 300 mln ikry; larwy b. różnią się od dorosłych, mają liczne kolce, które u dorosłych zanikają; s. jest spotykany w pelagialu mórz gorących i ciepłych, czasem też bardziej na pn.; mięso niesmaczne.

*                   *
*

Zygmunt Grodziński, Bronisław Ferens: Zoologia; przedstrunowce i strunowce:
Podręcznik dla studentów biologii. Państwowe Wydawn. Naukowe, 1967.

Samogłów, Mola mola (L.), żyje pelagicznie, pływa bardzo słabo, raczej daje unosić się prądom wody. Dorasta do 2 m średnicy i ciężaru ponad 1000 kg. Znosi do 300 milionów ziarn ikry o średnicy 2 mm, co jest najwyższą liczbą osiąganą przez ryby. Młode przechodzą przeobrażenie.

*                   *
*

Krzysztof Bieniarz: Wpływ światła na ryby. [The effect of light on fish].
Kosmos: Biologia, Tom 22, 1973, s. 335-347.

„Samogłów i tilapia są aktywne seksualnie głównie w jasne, słoneczne dni, a każde czasowe zachmurzenie powoduje cofnięcie się samogłowa do głębokiej wody i zahamowanie aktu tarła [7]. Dłuższy okres zachmurzenia może wywołać u tilapii nawet degenerację gonad [2]. „

Linki:

www.rybackie.mir.gdynia.pl/files/wr-11-12-2010.pdf
http://bc.mbpradom.pl/dlibra/plain-content?id=10671
http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/plain-content?id=231590
www.sbc.org.pl/dlibra/plain-content?id=100890
ebuw.uw.edu.pl/dlibra/plain-content?id=162222
http://gbc.org.pl/dlibra/docmetadata?id=572&from=publication&tab=1
pbc.gda.pl/dlibra/plain-content?id=21367
http://ebuw.uw.edu.pl/dlibra/plain-content?id=125040
http://www.hel.univ.gda.pl/aktu/2014/mola_mola_ocieplenie.html
http://www.hel.ug.edu.pl/aktu/2005/molamola.htm
http://www.aiep.pl/volumes/1970/3_1/pdf/3_1_06.pdf

http://joemonster.org/art/9039
http://archive.org/stream/cbarchive_52333_theoceansunfishfamilymolidae1950/theoceansunfishfamilymolidae1950#page/n31/mode/2up/search/mola