Żabnica (Lophius piscatorius)
Linnaeus, 1758
Rząd. Żabnicokształtne, nogopłetwe Lophiiformes
Rodzina. Żabnicowate Lophiidae
Środowisko. Morskie; batydemersalne
Nazwy polskie. Żabnica, nawęd, wędkarz nogopłetwy, diabeł morski, żaboryba.
Opis. D1 I + I + I + III, D2 10-13, A 8-11, P 23-28, V I 5-6, C 8 (1 + 6 + 1). Wyrostków filtracyjnych nie ma, wyrostków pylorycznych 2, kręgów 30 (27-32), otrzewna jasna. Ciało silnie spłaszczone grzbietobrzusznie, wydłużone. Głowa szeroka, z bardzo dużym otworem gębowym jest pokryta kolcami, stanowi około 2/3 długości całego ciała. Trójkończysty humeralny (barkowy) kolec. Oczy, umieszczone blisko siebie, znajdują się na grzbietowej stronie głowy. Na kościach oczodołowych znajdują się kolczaste wyrostki. Szczęki duże, o mięsistych wargach, na których licznie występują (szczególnie na dolnej) mięsiste wyrostki. Podobne wyrostki znajdują się również na bokach ciała. Na szczękach ustawione w kilku rzędach ostre i mocne, ruchome zęby, które odchylając się do tyłu ułatwiają przesuwanie zdobyczy ku gardzieli. Szczęka dolna wysunięta przed górną. Szczeliny skrzelowe o owalnym kształcie, znajdują się za płetwami piersiowymi. Pierwsza płetwa grzbietowa złożona z 6 promieni twardych, z których tylko 3 ostatnie są połączone niską błoną. Pierwszy wydłużony promień znajduje się tuż za wargą górną i nazywany jest wabikiem (illicium), na końcu którego występuje płatowate dwudzielne zgrubienie (esca). Drugi promień krótszy, ze skórnymi wyrostkami (pnączami), trzeci jest oddalony w pewnym oddaleniu od dwóch pierwszych, także a wyrostkami skórnymi. Druga płetwa grzbietowa przesunięta na trzon ogonowy. Płetwa odbytowa nieco mniejsza od drugiej płetwy grzbietowej. Płetwa ogonowa zaokrąglona. Płetwy brzuszne niewielkie, pokryte gruba skórą. Płetwy piersiowe duże, o szerokiej podstawie. Skóra delikatna, naga, jedynie w niektórych częściach ciała znajdują się podskórne guzki kostne. Grzbietowa strona ciała ma kolor brązowy, zielonkawobrązowy, czerwonawy od szarobrunatnego do prawie czarnego z widocznymi niekiedy plamami o różnej wielkości. Strona brzuszna biała poza czarnymi tylnymi krawędziami płetw piersiowych.
Rozsiedlenie. Gatunek ten zasiedla rozległe obszary prawie całego Atlantyku. Po stronie wschodniej występuje od Murmańska po Przylądek Dobrej Nadziei (dochodząc do East London). Bytuje także w Morzu Śródziemnym, a w Morzu Czarnym jest stosunkowo rzadko spotykany. Po stronie zachodniej występuje u wybrzeży Ameryki Północnej i Południowej, z tym że stanowisko systematyczne ryb zasiedlających atlantyckie Wybrzeże Ameryki Północnej nie jest całkowicie wyjaśnione. Niektórzy badacze zaliczają je do odrębnego gatunku Lophius americanus VALENCIENNES, 1837, inni zaś – do opisanego wyżej gatunku Lophius piscatorius.
Biologia. Ryby tego gatunku żyją w strefie przydennej na bardzo różnych głębokościach – od wód przybrzeżnych o głębokości 10 do 500-600 metrów. Spotykane nawet na głębokości 6000 metrów. Przebywają głównie przy dnie mulistym, przeważnie na wpół zagrzebane w piasku lub między glonorostami bądź w rumoszu skalnym, pozostawiając odsłonięte oczy i wyciągnięty do góry wabik oraz pozostałe wolne promienie z pierwszej płetwy grzbietowej. Zwabione przez ruchomy wabik ryby są gwałtownie pożerane. Żabnice są bardzo żarłoczne i pożerają często duże okazy ryb takich rodzin, jak dorszowate, śledziowate, makrelowate, rekinkowate. Odżywiają się również płastugami, węgorzami, kurkami i dużymi krabami. Czasem w celu zdobycia pokarmu żabnica unosi się w toni wodnej i jej ofiarami mogą być nie tylko ryby (śledź, makrela) ale także ptaki wodne. Niejednokrotnie taki atak na śpiące na powierzchni wody ptaki kończył się dla drapieżnika smutno, zdarzały się przypadki znalezienia martwych osobników, które udławiły się zbyt dużymi ofiarami. Ich krótkie, mięsiste płetwy piersiowe są przekształcone na podobieństwo łap i umożliwiają poruszanie się po dnie. Czasami przemieszcza się wykonując kilkudziesięciometrowy ”lot” wyrzucając silny strumień wody poprzez szczeliny skrzelowe.
Dojrzałość płciową osiągają w 4-6 roku życia przy długości 35 – 60 cm. Tarło w rejonach południowych odbywa się późną zimą, a północnych wczesną wiosną. Żabnice rozmnażają się na głębokości 400 do 2000 metrów. Ikra składana jest w postaci długich galaretowatych taśm o jasnej fioletowo-szarej barwie do 4 m długości (niekiedy do 10 m), o szerokości około 30 cm. Ziarna ikry są zamknięte po jednym lub dwa w galaretowatych sześciokątnych komórkach, które połączone ze sobą tworzą jedną warstwę. Ikra w tej postaci utrzymuje się w toni wodnej, blisko powierzchni (30-90 cm). Stopniowo ścianki taśmy rozrywają się, ziarna ikry są uwalniane i rozwijają się w stanie wolnym. W pelagialu unoszą się dzięki zawartych w nich jednej lub wielu kropelek tłuszczu o średnicy maksymalnie 0.51-0.88 mm z dużą przestrzenią okołożółtkową. Płodność u samic o wadze ok. 9 kg (długość 80-95 см) około 1,3 mln, u większych dochodzi do 3 mln ziaren ikry. Świeżo wylęgłe larwy mają długość ok 4,5 mm. Larwy i narybek prowadzą pelagiczny tryb życia. Młode osobniki przechodzą złożoną trwającą ok. 4 miesiące metamorfozę i całkowicie różnią się od osobników dorosłych. Larwy mają wysokie ciało opatrzone wyrostkami, kolcami i bardzo długimi płetwami piersiowymi. Osiągnąwszy długość około 6-10 cm opuszczają się na dno, gdzie – już podobne do postaci dorosłej, prowadzą właściwy im tryb życia. Dorosłe osobniki po zakończonym tarle tak jak ich larwy w maju podchodzą do brzegów gdzie intensywnie żerują do jesieni. Na żabnicy ( w dużych workach skrzelowych) pasożytują często ryby z rodziny żmijakowatych (Ophichthidae). Żabnice dorasta do dość znacznych rozmiarów, zwykle 1-1,5 m, a waga ponad 20 kg. Notowano osobniki o długości 2 m. Maksymalna publikowana waga 57.7 kg i odnotowany wiek 24 lata.
Znaczenie gospodarcze. Żabnica ma mięso wyborne, białe, cenione w zachodniej Europie w stanie świeżym i wędzonym. Ze względu na odrażającą postać (co w wielu językach wyraziło się w nazwie “diabeł morski”) żabnica trafia do handlu po odgłowieniu i zdjęciu skóry, i przeważnie pod innymi nazwami, np. “pstrągojesiotra”. Z jej trzustki była uzyskiwana insulina.
Pierwsze zapisy o tym, jak nasi przodkowie traktowali nowe gatunki ryb i oceniali uzyskiwane z nich produkty znajdujemy w „Pamiętnikach Jana Chryzostoma Paska” z roku 1659. „Jest tam ryba tak straszna, że jenom na ścianach kościelnych malowanego widywał owego (diabla przyp. aut.), co mu płomień z gęby wychodzi, i mówiłem: »Gdyby mi głód największy był, tobym tej ryby nie jadł«”.
Pan Jan Chryzostom miał okazje zapoznać się z nawędem (Lophius piscatorius L.) i na podstawie wyglądu zewnętrznego tej ryby nabrał takiej niechęci do owego gatunku. Aliści, gdy ową rybę podano autorowi „Pamiętników” przygotowaną według przepisów duńskiej sztuki kulinarnej, opinia pana Paska jako konsumenta zmieniła się diametralnie. „Aż kiedym był w domu szlacheckim, między inszemi potrawami, (bo tam dają na stół i mięso i ryby zawsze jednakowo) począłem rybę jeść, aż w niej okrutnie smak dobry; nuż ja ją jeść, żem prawie z owego półmiska sam zjadł. Rzecze szlachcic: »Hic est piscis, quem Sua Dominatio diabolum nominavit« [oto jest ryba, którą Waszmość nazwał diabłem]. Skonfudowałem się okrutnie, alem widział, że ją i oni z smakiem jedli; a druga, nie wierzyłem, żeby ta, bo mi się widziało niepodobna, aby w tak brzydkim ciele miało być smaku tak wiele; jednak przecię nigdym jej potym nie jadł. Powiedał ten szlachcic, że bywa wędzona po czerwonym złotym funt; ale przezwiska jej nie pamiętam, bo bardzo dziwne, jako i sama dziwna: jest to tam łeb i ślepie, jako u smoka, straszne, paszczęka szeroka, a płaska, jak u małpy; na łbie rogi dwa zakrzywione takie, jak u kozy dzikiej, ale tak ostre, że się zakole, jako igłą; na karku hak, mało co mniejszy od tych, co na głowie, zakrzywiony na tę stronę ku głowie, i już tak po wszystkim grzbiecie jeden za drugiem, a coraz mniejsze, aż do ogona; sama w sobie okrągła, jako pniak; skora właśnie taka na niej, jako jaszczur, co go do szable zażywają, a po tej skórze haczki takie, jako i na grzbiecie, ale już drobniejsze, jako szpona u jastrzębia, a srodze ostre; byle się go dotknął, to zaraz krew wyskoczy.”
Kosmos, 1887, Tom 12, str. 2-3
Wyciąg
z protokołów z posiedzeń tow. przyrodników im. Kopernika.
4. Posiedzenie z dnia 1 czerwca 1886.
Dr. Ign. Petelenz: O żabnicy (Lophius piscatorius)
Żaboryba, Lophius piscatorius L., po niem.: Seeteufel, Angler, po włosku: Pescatore, (rybak), jest rybą potwornych kształtów, długości 60 do 180 cm; należy z również dziwacznie ukształconymi rybami Antennarius i Malthe do rodziny ramieniopłetwowych cierniopromiennych ryb kostnych (Pedicnlati-Acanthopteri-Teleostei). Płetwa grzbietowa: 1, 1, 1, 3/11 — 12. Podogonowa: 9 — 11. Ogonowa 8. Pierwszy kolec płetwy grzbietowéj jest bardzo wydłużony, nosi na końcu utworzoną, z miękkiéj tkanki chorągiewkę, która u tryesteńskich i neapolitańskich okazów ma kształt do muchy podobny, podczas gdy u okazów smyrneńskich, naśladuje przyczepka ta kształt robaka (p. Fritsch, über den Angelapparat des Lophius pisc. Sitzungsberichte der Berl. Academie d. W. 1884). Obok potwornego kształtu charakteryzuje tę rybę właśnie nadmieniona chorągiewka i szereg płatków (listków) do koła całego ciała osadzonych. Cała ta postać wraz z nadmienionymi organami przedstawia ciekawą illustracyę przystósowywania się zwierzęcia do pewnych warunków bytu. Żabnica leżąc płaskiem swém ciałem barwy szarej na dnie morza w szlamie i poruszając owymi listkami prawie się nie różni od wodorostów rosnących tamże. Tak niepostrzeżona czyha ona na pokarm, którego dostarczają mniejsze ryby. Lophius zwabia je nadmienioną wędką, podobnie jak nasz sum to czyni swoimi wąsami. Źe połów się udaje i jest znacznym, o tem świadczy okoliczność, że u wybrzeży Anglii łowią żaborybę i rozcinają jéj brzuch aby zużytkować połknięte ryby. Wiedział o tém już stary Gesner (w 16. stuleciu), a potwierdzają to i nowsi badacze (p. Brehm. Thierleben). Jak potwornym jest kształt żaboryby i jak szczególnymi są jéj obyczaje, tak téż przedstawia ona pod względem budowy wewnętrznej wiele ciekawych zjawisk. Tak np. nie posiada u niéj czwarty łuk skrzelowy płatków. Rdzeń pacierzowy zajmuje tylko przednią część kanału kręgowego, podczas gdy koniec tegoż wypełniają ostatnie nerwy rdzenia pacierzowego (cauda equina). Oprócz tego wykazał prof. Fritsch w przytoczonéj powyżej rozprawie, że w mózgu tej ryby w okolicy za calamus scriptorius na powierzchni znajduje się warstwa olbrzymich komórek nerwowych, wypełniająca tylny rowek podłużny rdzenia przedłużonego, którą to partyę ten sam badacz w r. 1874 nazwał pseudoelektrycznym płatem (z analogii do płatów elektr. drętwika, Torpedo). Według jego orzeczeń znajduje się w tym płacie około 200 komórek nerwowych, wielowypustkowych (nitka osiowa tęgością swoją wyróżnia się od reszty wypustek). Wielkość tych komórek wynosi 0,13 do 0,257 mm, wielkość owalnego jądra 0,07 mm, największego jąderka 0,034 mm. Włókna nerwowe utworzone z owych nitek osiowych w dalszym ciągu wchodzą w skład Vagus’a, a może téż pierwszego nerwu rdzeniowego Do wymienionych właściwości dodać może ref. na podstawie własnych spostrzeżeń, które czynił dla wszechstronnego poznania téj ciekawéj ryby, opis narządu trawienia i organów jamy brzusznéj, o których w literaturze nie znalazł wzmianki oprócz rysunku żołądka w porównawczej anatomii prof. Nuhna. Mięsisty krótki połyk prowadzi do znacznie rozszerzonego żołądka barwy białéj, mającego wielkie podobieństwo do żołądka psa; na początku dwunastnicy barwy czerwonawej znajdują się dwie kiszki ślepe; jelito odchodowe (rectum) silniejsze mięsiste. Pęcherz żółciowy jest obszerny, kulisty, daleko na dół posunięty, utwierdzony w otrzewnéj: przewód żółciowy i przewód wątrobiany długie. Śledziona jest mała, pólkulista. Nerki po obu stronach we środku jamy brzusznej położone, przedstawiają się jako narzędzia workowate barwy szarej, kształtu mniej więcéj jajowatego; moczowody w dolnym biegu łączą się ze sobą i wpadają do obszernego pęcherza moczowego. Przed tym mają swe ujścia przewody nasienne (vasa deferentia) długich cewkowatych jąder, które tylko u górnego końca (daleko u góry jamy brzusznej) są utwierdzone do otrzewnéj. Nakoniec dodaje referent, że nie omieszka późniéj, gdy ukończy badania nad układem nerwowym téj ryby, a mianowicie nad innerwacyą nadmienionych listków skórnych, ogłosić zupełną anatomię żaborby, odpowiednio illustrowaną. Obecny wykład objaśnia ref. na preparacie.
Ciekawostki. U żabnicy (Lophus piscatorius L.) funkcjonuje nerka bezkłębuszkowa, badnia wykazały, że u wczesnych stadiów rozwojowych tej ryby kłębuszki występują, zanikając w trakcie rozwoju zarodkowego. Ilość wydalanego moczu liczona w cm³ na kg wagi ciała wynosi u ryb słodkowodnych od 3,7 (Cyprinus carpio L.) do 13,6 (Ameiurus nebulosus Raf.), u słonowodnych od 0,9 (Mustelus canis Mitchill) do 0,05 (Lophius piscatorius L.). Skorpena (Scorpaena sp.) wydala w ciągu godziny nie więcej niż 0,05 ml na kg wagi ciała, żabnica — 0,83 ml.
Charakterystyczną cechą oka żabnicy jest wyraźny odruch źrenicowy podobnie jak u płastug i spodoustych.
U żabnicy (Lophius piscatorius), która posiada aparat wysepkowy trzustki, oddzielony morfologicznie od części zewnątrzwydzielniczej enzym zwany elastazą występuje przede wszystkim w wysepkach, a nie stwierdza się go w komórkach zrazikowych. Butturini i Langer, jak podaje Banga [1966], stwierdzili natomiast zależność obniżania się aktywności elastazy wraz ze spadkiem ilości komórek a wysepek Langerhansa. W ostatnich czasach przyjmuje się, że elastaza jest enzymem pełniącym dwie funkcje, trawienną i układową i w związku z tym występuje zarówno w części zewnątrz- jak i wewnątrzwydzielniczej.
Linki:
http://www.archive.org/stream/historyofscandin01frie#page/138/mode/2up
http://www.sbc.org.pl/dlibra/doccontent?id=20729
http://www.seti.art.pl/artykuly/jezykiemkolorow.htm
http://www.ices.dk/products/CMdocs/CM-2007/K/K0707.pdf
http://rybolov-ua.com/osobennosti-lovli-ryb/10-opisanie-vidov/164-morskoy-chert.html