Ostrosz drakon (Trachinus draco)

Linnaeus, 1758. Morska; przydenna. Perciformes. Rodzina ostroszowate ( Trachinidae)
Opis: D1 V-VII; D2 29-32; A II, 28-34; P 15-17; V I, 5; C 12; l. lat.78, promieni skrzelowych 6, liczba wyrostków filtracyjnych na dolnej gałęzi pierwszego łuku skrzelowego 15-16, na górnej 8, wyrostków pylorycznych 6, kręgów 11+31. Ciało długie, niskie, bocznie spłaszczone, głowa duża z szerokim, skierowanym skośnie do góry otworem gębowym. Oczy są umieszczone wysoko na głowie i są skierowane ku górze. Przy przednim, górnym brzegu oka mały cierń, na pokrywie skrzelowej silny, długi kolec jadowy. Płetwa grzbietowa podwójna; pierwsza krótka, podparta 5-7 kolcami jadowymi, druga bardzo długa, wzmocniona 29-32 miękkimi promieniami. Płetwa odbytowa bardzo długa z dwoma twardymi i 28-34 miękkimi promieniami. Płetwy brzuszne przesunięte na podgardle. Pęcherz pławny uwsteczniony. Łuski cykloidalne. Grzbiet ostrosza ma barwę brązowo-niebieską, boki oliwkowo niebieskie, brzuch jaśniejszy, podgardle żółtawe. Na pierwszej płetwie grzbietowej występuje czarna plama. Druga płetwa grzbietowa i płetwy pozostałe barwy oliwkowo-żółtej. Przez grzbiet i boki ryby przebiegają ciemniejsze skośne smugi. Według Gąsowskiej Trachinus draco L. osiąga w Bałtyku długość 25-40 cm. W Morzu Północnym i Kattegacie (Duncker i Ladiges) ostrosz osiąga długość do 45 cm, przeważają osobniki o długości 18-30 cm (Banarescu). Samice są większe od samców. Według danych literaturowych dorasta do 53 cm długości i 1860 g masy.

Habitat/Biologia: Dorosłe ostrosze prowadzą denny tryb życia w sublitoralu, przeważnie na dnie piaszczystym i mulistym, latem zbliżają się do wybrzeży, występuje do głębokości 15 m, zimą na głębokości do 150 m. Pływa słabo, porusza się jedynie nocą pływając w niewielkim stadzie w otwartej toni wodnej. Żyje samotnie, w ciągu dnia przy pomocy płetwy odbytowej zakopuje się w piasek, wystawiając ponad dno jedynie pysk, oczy i kolce jadowe pierwszej płetwy grzbietowej. W takiej pozycji czatuje na zdobycz. Gdy ofiara zbliży się na odpowiednią odległość, ostrosz silnym odbiciem ogona rzuca się do przodu, by ją pochwycić. Odżywia się garnelami i małymi rybami z Gobiidae, Ammodytidae (Duncker i Ladiges). W Morzu Czarnym również odżywia się małymi krabami (Liebiediew). Według Liebiediewa dojrzałość płciową osiąga w trzecim roku życia. W Bałtyku się nie rozmnaża. Tarło odbywa w Morzu Północnym i Kattegacie od czerwca do lipca. Istnieje przypuszczenie, że rozmnaża się również w pozostałych Cieśninach Duńskich (Duncker i Ladiges). Według Liebiediewa tarło ma wielomiotowe (2-3 porcje), płodność samic 8677 do 75 346 ziaren ikry (u 12 samic o dł. 155-243 mm). Ikra pelagiczna o średnicy 0,8-1,1 mm, zaopatrzona w kroplę tłuszczu (Gąsowska). Okres inkubacji trwa 4-5 dni, larwy pelagiczne po wylęgu mają długość ponad 3 mm (Duncker i Ladiges). W połowach w Morzu Czarnym występowały osobniki w wieku 6 lat z przewagą od 2-3 lat. Osobniki dorosłe czasem łowione były w warstwach powierzchniowych. Młode formy i larwy łowiono w pobliżu brzegu w różnych porach roku na obszarze Morza Czarnego (Swietowidow, 1964), przy czym formy młode wykazywały wyraźną przewagę ilościową.

Rozmieszczenie: Występuje począwszy od zachodniej Afryki. Przy wybrzeżach Marokka (Furnestin, 1958) i Senegalu (Cadenat, 1950) jest spotykany rzadko. Zasięg jego występowania obejmuje Morze Śródziemne (Luther i Fiedler), Morze Czarne, gdzie występuje na całym jego obszarze i w Cieśninie Kerczyńskiej (Banarescu, 1964 i Liebiediew, 1969). Występuje wzdłuż wybrzeży Europy, na północy dochodzi do Bergen Duncker i Ladiges, 1950). W Morzu Północnym spotykany jest często. W Bałtyku występuje przypadkowo. Z literatury znanych jest zaledwie kilka przypadków odłowienia go w Bałtyku w rejonie wyspy Bornholm i przy wybrzeżach Meklemburgii. W wodach duńskich na południe od Kattegatu jest rzadszy (Duncker i Ladiges). Furnestin (1958) uważa Trachinus draco L. za gatunek śródziemnomorsko-borealny. Według Gąsowskiej (1962) ostrosz jest gatunkiem bardzo rzadko występującym w Bałtyku, a szczególnie w jego części południowej, gdzie przedostaje się on prawdopodobnie z wylewami wód północnomorskich. W dniu 24 października 1969 r. kuter rybacki z Dziwnowa w czasie połowów włokiem dennym odłowił jeden egzemplarz ostrosza. Przybliżone współrzędne miejsca odłowu 54°35’N i 14°50’E, głębokość morza w tym rejonie wynosi około 40 m. Długość całkowita (l. t.) odłowionego osobnika wynosi 27 cm, a długość ciała (l. c.) 23 cm, ciężar 175 g.

Uwagi: Kolce jadowe tej ryby umieszczone są na grzbiecie oraz na pokrywie skrzelowej. Związana z nimi tkanka gruczołowa wytwarza jady działające jak neurotoksyna. Według G. Penso są one bardziej aktywne u samców oraz w okresie tarłowym. Działanie jadów powoduje wokół rany początkowo zblednięcie skóry, a potem zaczerwienienie i opuchliznę. Towarzyszy tym objawom uczucie pieczenia i jakby zmiażdżenia tkanek. W lżejszych przypadkach objawy te zanikają po okresie trwającym od 2 godz. do 24 godz. Cięższe zatrucia, w czasie których występują bóle, zawroty głowy, dreszcze, pocenie się, wymioty, duszności, trudności w mowie oraz konwulsje, kończą się nawet zejściem śmiertelnym . Według B. W. Halsteada nie ma antidotum przeciw jadom tych ryb, natomiast Z. Maretić w swych doświadczeniach, prowadzonych na Trachinus draco i Scorpena scorfa uzyskał wyraźne złagodzenie objawów zatrucia po podaniu zwierzętom doświadczalnym sandostenu (antihistaminicum) i preparatów wapnia. Wypreparowany i oczyszczony jad ryb jest substancją bezbarwną, lekko opalizującą o pH obojętnym lub lekko kwaśnym (6,78 u Trachinidae, 6,8-7,0 u Synanceidae). Rozpuszcza się on w wodzie, wodnym roztworze gliceryny oraz płynie fizjologicznym. Świeży jad daje się przechowywać
jedynie przez krótki okres. Po okresie jednej doby traci około 25% swojej toksyczności (Sounders, Taylor, 1959), a niejednokrotnie zatraca ją zupełnie. Jad w stanie wysuszonym i zamrożonym może być przechowywany nawet przez kilka lat. Niskie temperatury sięgające do — 50 °C nie zmieniają na ogół jego właściwości toksycznych, jedynie jad niektórych Scorpaenidae (rodzaje Pterois, Scorpaena) już w temperaturze kilku stopni °C poniżej zera rozkłada się prawie całkowicie. Przetrzymywanie jadów większości ryb w podwyższonych temperaturach od + 30 do + 50 °C prowadzi do jego denaturacji. Wyjątek stanowią tu jady ciepło-stałe jak tetrodotoksyna najeżkowatych (Tetrodontidae) i ichtiotoksyna charakterystyczna dla gatunków z rodzin Anguillidae, Congeridae i Muraenidae, która nie rozkłada się łatwo nawet po gotowaniu w temperaturze 100 °C. W skład jadów ryb wchodzą zarówno substancje pochodzenia organicznego, jak i nieorganicznego. Według Pigulewskiego (1966) w jadzie Trachinus draco stwierdzono 21,7% białek, 3,5% lipidów, 20,4% węglowodanów, 12,9% substancji nieorganicznych i 41,5% wody. Białka, które stanowią większość wszystkich substancji organicznych ze względu na ich działanie można podzielić na trzy grupy: (a) białka o właściwościach toksycznych, (b) białka o właściwościach enzymatycznych, (c) białka o nie wyjaśnionym działaniu. Zdecydowaną większość białek jadów ryb wyposażonych w typowe gruczoły jadowe stanowią albuminy i globuliny (Mosso, 1889), choć stwierdza się często u niektórych gatunków obecność protein i wolnych aminokwasów.